भारतका नाटककार एवं अभिनेता सफदर हाश्मी सन् १९८९ जनवरी १ मा दिल्ली नजिकै झण्डापुर गाउँमा 'हल्ला बोल' नाटक मञ्चन गरिरहेका थिए।
उनी नाटकमा साना किसान, मजदुर, बेरोजगारी, महिला हिंसाका साथै पछाडि परेका समुदायका विषय उठाउँथे। त्यस दिन हाश्मी भारत सरकारले लिएका गलत नीतिहरू देखाउँदै थिए। त्यति बेला भारतमा इन्दिरा गान्धी प्रधानमन्त्री थिइन्। उनले सन् १९७५ देखि लगाएको १८ महिने संकटकालको भयावह हाश्मीले नाटकमार्फत उजागर गर्न खोजेका थिए।
सडकमा नाटक मञ्चन गर्दागर्दै प्रधानमन्त्री इन्दिराका समर्थक घुसे। हाश्मीलाई निर्घात कुटपिट गरे। उनको टाउकोमा गहिरो चोट लाग्यो। भोलिपल्ट ३५ वर्षकै भर्भराउँदो उमेरमा उनको मृत्यु भयो।
हाश्मीको मृत्यु भए पनि उनको सडक नाटक रोकिएन। हाश्मीका हत्या भएको दुई दिनपछि उनकी श्रीमती मोलोयश्री नाटकमा समावेश भइन्। उनी अभिनेत्री थिइन्। मोलोयश्रीले निर्भयका साथ हल्ला बोल नाटक पूरा मञ्चन गरिन्।
भारतमा 'आइरन लेडी' को उपमा पाएकी शक्तिशाली प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीको कुर्ची हल्ला बोल नाटकले हल्लायो। हाश्मीको हत्यापछि भारतभर इन्दिराको विरोधमा आवाज उर्लियो।
यो घटनाले नेपाली रंगकर्मी अनुप बराल पनि प्रभावित भए — नाटक विधा यति शक्तिशाली रहेछ, शक्तिशाली प्रधानमन्त्रीको कुर्सी हल्लाउने रहेछ। प्रधानमन्त्रीकै मान्छेले एउटा नाटककार र अभिनेताको हत्यासम्म गर्दा रहेछन्!
'त्यो घटना सुनेर मलाई के लाग्यो भने, आम मान्छेका कथा भन्ने नाटकले ठुल्ठूला पर्खाल भत्काउँदो रहेछ,' रंगकर्मी अनुपले भने, 'ठुल्ठूला विद्रोह र क्रान्ति ल्याउने रहेछ।'
उनको बुझाइमा, आम मान्छेका संस्कृति एउटा हुन्छ भने सत्ताको संस्कृति अर्को।
सफदर हाश्मी जस्तै जनताका कथा भन्ने कला उनी मन पराउँछन्। सत्तासीनहरूले आफ्नो कुर्सी जोगाउन आफू अनुकूल संस्कृति निर्माण गर्न चाहने उनी बताउँछन्। अनुपले चीनमा माओ त्सेतुङले गरेको सांस्कृतिक क्रान्ति र एडल्फ हिटलरले जोसेफ गोयवल्समार्फत गरेका प्रचारको उदाहरण दिए।
'सत्ताको संस्कृतिले जहिले पनि आफ्नो स्तुति गाउने संवेदनाहीन बुख्याचा बनाउँदो रहेछ,' उनले भने।
रंगकर्मी अनुप पोखरामा सत्ताको संस्कृति होइन, जनताका संस्कृति प्रवर्द्धन गर्न लागिपरेका छन्। उनको अगुवाइमा भव्य नाटकघर बनेका छन्। चित्रकला प्रदर्शनी गर्न आर्ट ग्यालरी छन्। पुस्तकालय, अभिनय कक्ष, होस्टल, उपहार सामग्री बिक्री कक्ष, कार्यालय, पुस्तक पसल, क्याफे र रेस्टुरेन्ट बन्दैछन्।
अनुप चाहन्छन् — यहाँ कला, साहित्य, संगीत र संस्कृतिका जमघट दिनहुँ भइरहोस्। नयाँ नयाँ कल्पना गर्न सकियोस्। सपना देख्न पाइयोस्!
कलामार्फत आम मान्छेका जीवन र समय पक्रिन सक्नुपर्ने अनुपको विश्वास छ।
कुनै पनि कलाले सन्देश दिनैपर्छ भन्ने मान्यता उनी राख्दैनन्। तर विभिन्न माध्यमबाट प्रदर्शन गरिएका कला हेरेपछि दर्शकले छुट्टै कल्पनाको दुनियाँ निर्माण गर्न सक्नुपर्ने उनको धारणा छ।
'कुनै पनि कलाले मान्छेको विचार निर्माण प्रक्रियामा सहयोग गर्न सक्नुपर्छ। परिकल्पना गर्न सिकाउनुपर्छ,' उनले भने, 'आफ्नै पूर्व मान्यताहरूमा पुनर्विचार गर्न सक्ने मान्छेले मात्र समाज र देशलाई उज्यालोतिर लैजान सक्छ।'
मान्छेका मन कल्पनाशील बनाउन फिल्म भन्दा नाटक बढी प्रभावशाली ठान्छन् अनुप। फिल्ममा चन्द्रमाका कुरा वा नदीनालाका कुरा गर्दा त्यही देखाउनुपर्छ। नाटकमा पात्रका अभिव्यक्ति र अभिनयमार्फत दर्शकलाई खोला बगेको अनुभूति दिलाउन सक्छ।
'यसरी प्रत्येक दर्शकले कल्पना गरेका नदी छुट्टाछुट्टै होस्। चन्द्रमा छुट्टाछुट्टै होस्,' उनी भन्छन्, 'हरेकले आफूलाई मनपरेका दृश्य आफै कल्पना गर्न सकून्। मानिसलाई कल्पनाशील बनाउने नै कलाकर्मले त हो।'
नाफा नकमाउने 'वात्स्यायन फाउण्डेसन' मार्फत बनाइरहेको 'हंशध्वनि' नाटक घरका संरचना लगभग बनेका छन्। अब थिएटरमा बत्तीहरू जडान गर्न बाँकी छ। झण्डै ४ सय जना अट्ने थिएटरमा कुर्सी राख्न, भुइँमा टायल बिच्छ्याउन र झ्यालढोका हाल्न बाँकी छ।
नाटकघरको नाम वात्स्यायनले नै 'हंसध्वनि' सुझाएका थिए। हंश भनेको आत्मा र ध्वनि भनेको आवाज हो, आत्माको आवाज।
अर्को अर्थमा, हंश भनेको कला र ज्ञानकी देवी सरस्वतीकी बहान हाँस र ध्वनि भनेको आवाज अर्थात हाँसको आवाज।
हंसध्वनिका अरू अर्थ पनि लाग्छन् जुन अनुप र उनका परिवारले मन पराएका छन्।
हंसध्वनि नाटकघरको संरचनामा प्राण प्रतिष्ठा भर्न बाँकी छ। बाँकी काम गर्न उनीसँग पैसा छैन। आफ्नै करिब ६ रोपनी जग्गामा संरचना बनाउँदा ४ करोड रूपैयाँ सकिएको छ। बाँकी काम सक्न उनलाई अझै डेढ करोड रूपैयाँ चाहिएको छ।
'यो काम सक्न साढे पाँच करोड चाहिन्छ। नाफा कमाउन नाटकघर बनाएको होइन। यो फाउण्डेसनमार्फत चल्छ। आफ्नै जग्गामा भएकाले यसको मूल्यांकन गरिएको छैन,' अनुपले भने।
१५ महिनाअघि निर्माण थालिएको हंशध्वनि निर्माणको काम ३ महिनादेखि रोकिएको छ। अनुपले फिल्म र नाटकमा काम गरेवापतको आम्दानी ल्याउँदै नाटकघरमा खन्याउँदै गरेका छन्। योजना अनुसार काम भएर पैसा नसकिएको भए, अहिलेसम्म हंशध्वनि सञ्चालनमा आइसक्थ्यो। अब सन् २०२५ भित्र सकिन्छ कि भन्ने आश उनको छ।
पोखरामा भव्य नाटकघर चलाउने सपना उनले आज देखेका होइनन्। जहिले पनि, जहाँ जाँदा पनि उनी पोखरा फर्किने कुरा गर्थे।
भारतको राष्ट्रिय नाट्य स्कुल (एनएसडी) मा अभिनय पढ्दा उनलाई शिक्षकले सोध्थे, 'पढाइ सकिएपछि कहाँ जान्छौ?'
अनुप उत्तर दिन्थे, 'नेपाल। नेपालको पनि पोखरा।'
अनुपलाई जादुयी संसारले डोहोर्याएको रहेछ। पोखराको प्राकृतिक मोहनी त भइहाल्यो। पोखरा फर्किने भन्दाभन्दै काठमाडौंमै २० वर्ष बित्यो। अनि एक दिन अब त फर्किनुपर्छ भनेर निधो गरे।
तर घर फर्किएर के गर्ने? काम नगरी बस्ने उनको स्वभाव थिएन।
सानैदेखि पोखरामा अत्याधुनिक थिएटर स्थापना गर्ने सपना उनले फेरि ब्युँताए। सबभन्दा पहिले भाइ अजितलाई आफ्नो सपना देखाए। परिकल्पनाको नाटकघर, आर्ट ग्यालरी, पुस्तकालयबारे भने।
बरालको परिवार नै नेपाली कला जगतमा स्थापित छ। उनका बुबा दुर्गा बराल 'वात्स्यायन' समकालीन चित्रकार र कार्टुनिस्ट हुन्। उनका भाइ अजित लेखक, सम्पादक र प्रकाशन गृह 'फाइन प्रिन्ट' का प्रकाशक हुन्। अर्का भाइ अनिल अमेरिकामा वातावरण विज्ञानका प्राध्यापक छन्।
परिवारका सबै सदस्यले नाटकघर खोल्न साथ र प्रेरणा दिएको अनुप बताउँछन्।
नेपाली रंगमञ्चमा अनुप आफू मात्र स्थापित छैनन्, उनको 'एक्टर्स स्टुडिओ' मा उत्पादित रंगकर्मीले रगमंञ्चको नेतृत्व गरिरहेका छन्।
घरसँगै जोडिएको जग्गामा उनले नाटकघर खोल्ने सुनाएका थिए। परिवारमा पटक पटक सल्लाह भयो। काठमाडौंको मातातीर्थमा रहेको जमिन बेचेको पैसा अरू व्यवसायमा लगाउने कि परिवारमा बाँडचुड गर्ने भन्ने सल्लाह भयो। परिवारले अनुपकै योजनामा खन्याउने निर्णय लियो।
'मेरो परिवार कला जगत बुझेका हुन्थेन भने यति धेरै पैसा नाटकघरमा लगाउन पाउँथिनँ होला। जग्गा पनि कित्ताकाट हुन सक्थ्यो,' अनुपले भने, 'आमाबुबा, दाजुभाइ, परिवारको साथले नै नाटकघर बनाउन सकेँ।'
नाटकघरमा स्कुल चलाउने उनको सपना छ। स्कुल चलाउन काठमाडौं विश्वविद्यालयसँग 'पर्फर्मेन्स आर्ट' को कक्षा चलाउन सम्बन्धन लिने तयारी भइरहेको छ। पढ्न आउने विद्यार्थीलाई बस्नका निम्ति तीन कोठा बनाइएका छन्। एउटा कक्षामा बढीमा २० जना विद्यार्थी पढाउने उनको योजना छ।
समाजमा जस्तै विविधता नाटकमा पनि आउनुपर्ने उनको धारणा छ। काठमाडौंमा पछिल्लो समय पहिचानवादी धारका नाटक चलिरहेका छन्। यसअघि एकै प्रकृतिका नाटकले काठमाडौंको रंगमञ्च 'मोनोटोनस' भएको उनी बताउँछन्।
'हामीले कति नाटक हेर्न पाएका छौं र! यथार्थवादी, शेक्सपेरियन, प्रयोगात्मक, नन-रियालिस्टिक, सरियलिज्म जस्ता अनेक धारका नाटक छन्,' उनी भन्छन्, 'हाम्रो विविधता भएका समाजमा त अझै कथा पनि विविध छन्। ती सबैलाई रंगमञ्चमा उतार्न सक्नुपर्छ। यसका लागि लगातार अभ्यास गर्न स्कुल चाहिन्छ।'
नाटकघर बनाउँदै गर्दा उनका छिमेकी अचम्म परेका छन्। आर्थिक मन्दीका बेला अनुत्पादक क्षेत्रमा लगानी भएको ठान्छन् उनीहरू। अनुपको कामलाई 'बहुला' उपमा दिन्छन्।
एक दिनको कुरा, उनका छिमेकी हंशध्वनि नाटक घर आएर उनलाई बोलाए अनि सोधे – के बनाएको यो? नाच देखाउने घर हो?
अनुप अकमकिए। अनि जबाफ दिए, 'त्यस्तै त्यस्तै हो।'
'बहुलाउनुभएछ,' छिमेकीले आश्चर्य र दुःखभावका साथ भने, 'यस्तो आर्थिक मन्दीका बेला नाच्ने घरका लागि कनि यति ठूलो खर्च गरेको? बरू बैंक्वेट बनाएको भए दुई-तीनवटा ठूला हल बन्थे। त्यसपछि पैसा त बोराका बोरा।'
अनुपले बोरामा पैसा कमाउन नाटक घर बनाएका थिएनन्। वात्स्यायन फाउण्डेसन गैरनाफामूलक संस्था भएकाले नाफा कमाउने उद्देश्य राख्न पनि मिल्दैन।
उनले छिमेकीलाई जबाफ दिए, 'के गर्ने, सद्धे भएर जीवनमा केही भएन। अब बहुलाएपछि केही हुन्छ कि!'
छिमेकी केही बोलेनन्, अचम्म मानेर हेरिरहे। केहीबेरमा नाटकघर परिसरबाट बाहिरिए।
ती छिमेकीलाई हंशध्वनि नाटकघरमा मञ्चन हुने पहिलो नाटक हेर्न विशेष निम्तो पठाउने अनुपको तयारी छ।
नाटकघर बनाउन उनले अहिलेसम्म कुनै पनि तहका सरकारबाट सहयोग पाएका छैनन्। गण्डकीमा प्रदेश सरकार छ। पोखरा महानगरपालिका छ। संघीय सरकार त झन् टाढा काठमाडौंमा छ। जनस्तरबाट पनि अहिलेसम्म उनलाई कुनै सहयोग प्राप्त भएको छैन। गैरनाफामूलक संस्था भएकाले सरकारहरूसँग सहकार्य गर्ने उनको इच्छा छ।
'कला क्षेत्रमा नागरिकले गरिरहेका प्रयासलाई सरकारले साथ दिन जरूरी छ,' उनी भन्छन्, 'हामी पनि सरकारसँग सहकार्य गर्न चाहन्छौं। उनीहरू कत्तिको उदारवादी छन्, भविष्यमा थाहा होला।'
नाटकघरमा हलले शो नदिएका फिल्म 'च्यारिटी शो' गर्ने उनको योजना छ। विश्वमा चर्चा पाएका फिल्म हेर्ने र उक्त फिल्मबारे चर्चा गर्न फिल्म क्लब बनाउन चाहेका छन्। किताब विमोचनदेखि पुस्तक चर्चा हंशध्वनि नाटकघरका नियमित कार्यक्रम हुनेछन्। चित्रकला प्रदर्शनी र चित्रचर्चा उनको योजनामा छुटेका छैनन्।
यत्तिका काम गर्न पोखरामा भन्दा अहिलेका लागि काठमाडौंमा सजिलो हुने उनी ठान्छन्। काठमाडौंमा २० वर्ष बस्दा कमाएका उनका विद्यार्थी अहिले नेपालका चर्चित कलाकार छन्। कोही निर्देशक छन्। कला जगतलाई माया गर्ने अरू व्यवसायी र सर्वसाधारण पनि साथ दिन आउन सक्ने उनलाई लाग्छ।
'काठमाडौंमा भएको भए कसैले आर्थिक सहयोग गर्थे होलान्। कसैले सिमेन्ट दिन्थे होला। केही नभए एक दिन श्रमदान गर्नेहरू पनि भेटिन्थे। जुन पोखरामा अहिलेसम्म भेटिएका छैनन्,' उनले भने।
नाटक घर सञ्चालनमा आएपछि मासिक चार लाख रूपैयाँ खर्च हुने उनको अनुमान छ। नाट्य कार्यशालादेखि कर्मचारी व्यवस्थापन, बिजुली र पानी, नाटकका लागि आवश्यक सामग्रीसम्मको हिसाब गरेर उनले उक्त खर्च निकालेका हुन्। यसमा नाटकघर हल भाडा, आफ्नो जग्गाको भाडा अनि आफ्नो पारिश्रमिक उनले समावेश गरेका छैनन्।
'म भाडा लगाउँदिनँ,' उनी भन्छन्, 'यो कलाकार र कला पारखीमार्फत नै चलोस् भन्ने मेरो चाहना छ।'
एनएसडीबाट तिखारिएका अनुप
अनुप १३ वर्षकै उमेरदेखि नाटकमा अभिनय गर्न थालेका थिए। उनीसँगै वरिष्ठ कलाकार प्रकाश घिमिरे र प्रेम पुन नाटक खेल्थे। उनीहरू खेल्ने नाटक दीपकराज पराजुलीले लेख्थे। महिनौं रिहर्सल गरेर उनीहरू नाटक मञ्चन गर्थे।
यसरी सुरूआत गरेका अनुपको संगत साहित्यकार सरूभक्तसँग भयो। सरूभक्त नाटक लेख्थे, आफै निर्देशन गर्थे। सरूभक्तको नाटक लिएर उनीहरू काठमाडौंमा राष्ट्रिय नाट्य मेलामा सहभागी भए। अवार्ड पनि पाए।
पोखरामा एउटा नाटक देखाउने संस्था चाहिन्छ भन्ने बोध उनीहरूलाई भयो। अनि 'प्रतिबिम्ब थिएटर' खोले। घोषणा पत्र बनाएर नियमित नाटक अभ्यास गर्न थाले। २०४७ सालदेखि दुई वर्षसम्म उनीहरूले नियमित नाटक बनाए।
अनुपलाई यत्तिले मात्र पुगेन। उनलाई थप ज्ञान हासिल गर्नुपर्ने महसुस भयो।
त्यति बेला रंगकर्मी सुनील पोखरेल भारतको राष्ट्रिय नाट्य स्कुल पढेर फर्किए थिए। उनले 'पर्दा' पत्रिकामा लेख लेखेर आफू पढेको स्कुलको बयान गरेका थिए। त्यहाँ अभिनेता इरफान खान काम गर्थे। एमए हुसेनले सेट बनाएका थिए। पोखरेलका लेखमा नाटकबारे पढ्दा अनुपलाई त्यहाँ जान मन लाग्यो।
उनले साथीहरू, सरूभक्त, तीर्थ श्रेष्ठ, राजेन्द्र बजिमय लगायतसँग सल्लाह गरे। सबैले प्रोत्साहन दिए। बुबा वात्स्यायनलाई पनि अनुपलाई भारत पठाउन सुझाव दिए।
त्यो बेला राजेन्द्र बजिमय अफसेट प्रेस चलाउँथे। मेसिन किन्न भारत गएका थिए। बुझ्न भन्दै अनुप उनीसँगै दिल्ली हानिए।
सन् १९९२ मार्च १४ का दिन उनी दिल्लीस्थित राष्ट्रिय नाट्य स्कुल (एनएसडी) पुगेका थिए। भर्नाका लागि फर्म भर्ने अन्तिम दिन रहेछ।
'म स्कुलबारे बुझ्न मात्र दिल्ली पुगेको थिएँ। सर्टिफिकेट पनि लगेको थिइनँ,' अनुपले भने, 'भर्नाका लागि फर्म जसरी पनि भर्नुपर्ने अवस्था आयो।'
पोखरामा भूगर्भ विज्ञानमा स्नातक गरेका अनुपले एनएसडीका शिक्षकसँग आफ्ना कुरा राखे। अन्तिम दिन भएकाले अब हुँदैन भनेर शिक्षकहरूले टारिदिए।
तर अनुपको आशा मरेन। भर्ना कसरी पाइएला भनेर यताउता गरिरहेका थिए। स्कुलमै दुर्गा राई नाम गरेकी एक जना महिला भेट भइन्। उनी त्यहीँ पढेर पास भएकी थिइन्। उनले अनुपलाई नेपालबाट पढ्न आएको भनेर सहयोग गरिन्। शिक्षकसँग फर्म भर्न दिनू भनेर सिफारिस गरिदिइन्।
केही प्रमाणपत्र नलगेका अनुपलाई तिनै दुर्गाले उपाय सिकाइन्। एनएसडी नजिकै भारतका लागि नेपाली राजदूतावास थियो। दूतावासबाट सिफारिस पत्र ल्याउन लगाइन्। अनुप दौडिएर गए, फोटो पनि खिचाए।
दूतावासले पनि अनुपले नेपालबाट सर्टिफिकेट पठाउँछ भनेरर सिफारिस लेखिदियो। उनी फर्म भरेर नेपाल फर्किए।
उनी छानिएको पत्र नेपालमा आयो। भर्ना हुन परीक्षा दिनुपर्थ्यो। स्कुलले ५ वटा नाटकको एक एक पेजको 'मोनोलग' पठाएको थियो। दुइटा कण्ठ गरेर आउनू भन्यो। अनि १० वटा विश्वप्रसिद्ध नाटक पढेर त्यसबारे छलफल गर्न भनेको थियो।
पोखराको शीतल हावामा हुर्किएका अनुप दिल्लीको गर्मीमा आत्तिए। होटलका तन्ना भिजाएर बिच्छ्याउँथे। पंखा चलाउँदा तन्नाबाट बाफ उडे जस्तो हुन्थ्यो। रातभरि निकाउन सकेनन्।
'रहरभन्दा ठूलो कुरा नहुने रहेछ। नाटक पढ्न पाइन्छ कि भन्ने मात्र थियो,' उनले भने।
उनले प्रवेश परीक्षा दिए।
एक जना शिक्षकलाई भनिदिए पनि — छात्रवृत्ति पाए पढौंला, नत्र जाउँला।
अनुपका अनुसार त्यो बेला करिब ५ हजार जनाले आवेदन दिएका थिए।। तीमध्येबाट सुरूमा २५० जना छानियो। त्यसपछि ७ दिने कार्यशाला गरेर २० जना आए। प्रवेश परिक्षा उत्तिर्ण भएको सुचना बोर्डमा पहिलो नाम अञ्जु सेट्टी, दोस्रो नाम अनुप बराल। उनको मन चंगा भयो।
उनका गुरूहरू अजिबका थिए। पढाउने शैली र परीक्षा लिने शैली सम्झेर उनी अहिले पनि रोमाञ्चित भइरहन्छन्।
'त्यो स्वर्ण समय थियो। चिया पसलमा कक्षा लिने गुरूहरू पनि थिए। अंक धेरै ल्याएको छ भने कुन हातले लेखेको भन्दै सोध्थे। दाहिने हात भन्यो भने देब्रे हातले लेखेर आऊ भोलिदेखि भन्थे। यसरी पनि पढाइ हुन सक्छ भनेर मैले कल्पना पनि गरेको थिइनँ,' उनले भने।
परीक्षा पनि उस्तै अजिब हुन्थ्यो एनएसडीमा।
परीक्षाको प्रश्नपत्र सूचना बोर्डमा टाँसिदिन्थे। एक महिनापछि उत्तर लेखेर लगे हुने। अनि कोठा, पुस्तकालय जहाँ बसेर लेखे पनि हुन्थ्यो।
'परीक्षामा प्रश्न नै कहिल्यै नपढेका कुरा आउँथ्यो। अनि किताबमा खोजेर पाउने उत्तर नै हुन्थेन,' उनी भन्छन्, 'आफैले सोचेर लेख्नुपर्थ्यो।'
अभिनय पढ्न गएका अनुपलाई शिक्षकले नै समाजशास्त्र, मानवशास्त्र र दर्शनशास्त्रबारे पढ्न लगाउँथे। नयाँ संगीत सुन्न लगाउँथे। नयाँ नयाँ कल्पना गर्न, नयाँ बाटो खोज्न, अभिव्यक्तिका नयाँ नयाँ भाषा खोज्न लगाउँथे।
त्यति बेला उनले डार्बिनको विकासवादी सिद्धान्तदेखि कार्ल मार्क्स, सिगमन्ड फ्रायड लगायतका दर्शनशास्त्रसम्म पढे। अद्यावधिक हुन र सन्दर्भका लागि पनि धेरै किताब पढ्नुपर्थ्यो।
यसरी थरीथरीका किताब पढ्न लगाउनुको अर्थ उनले पछि मात्र थाहा पाए।
'नाटकमा कुन शैलीमा गर्ने भनेर रहेछ,' उनले भने, 'लोक नाटकमा अर्कै, यथार्थवादी नाटकमा अर्कै।'
परम्परागत चिन्तन र शैलीमा विद्रोह गरेर नयाँ शैलीको जन्म दिन शिक्षकले प्रोत्साहन गर्थे। स्वैरकल्पना चित्रकार साल्भाडोर डालीको चित्रमार्फत भित्रिएका कुरा अनुपले एनएसडीमै थाहा पाएका हुन्।
एनएसडीमा अनुप तीन वर्ष पढे। अभिनयमा स्नातकोत्तर गरे। बलिउड अभिनेता नवाजुद्दिन सिद्दिकी उनका समकक्षी थिए। सिद्दिकीलाई हंशध्वनि नाटकघरको उद्घाटनमा बोलाउने उनको चाहना छ।
भारतमा पढेर उनी पोखरा फर्किए। पोखरामा केही समय काम गरेर काठमाडौं हानिए।
यसबीच उनले 'फुल लेन्थ' का ४६ वटा नाटक निर्देशन गरे। १६ वटा फिल्ममा काम गरे। छोटा नाटक र सडक नाटक त कति गरे कति, हिसाब राखेनन्।
फिल्मभन्दा नाटकमा बढी रूचि राख्ने अनुप नाटकको प्रादुर्भाव नै पूर्वीय दर्शनबाट भएको मान्छन्। इशापूर्व ३ हजार वर्षअघि पञ्चम वेदमा नाटकको अभिलेख पाइने उनी बताउँछन्। पश्चिमी दर्शनमा ग्रीसबाट नाटकको जन्म भएको भनिए पनि त्यहाँ ५ सय वर्ष पुरानो अभिलेख पाइने उनको ठम्याइ छ।
'हाम्रो पूर्वीय दर्शनमा नाटकको अभिलेख ३ हजार वर्ष पुरानो छ। पश्चिममा ५ सय वर्ष पुरानो,' उनले भने, 'पञ्चम वेद भनिने नाटकलाई कलाको त्रिवेणी भनिन्छ।'
पोखरा बसेर नाटकसँगै चित्रकला र पुस्तकालय समेत एकैसाथ बनाएका बराल सहरको आत्मा भर्न चाहन्छन्।
'सांस्कृतिक गतिविधि बिना सहर आत्माविहीन हुन्छ। संस्कृतिले सहरको पहिचान जोगाउँछ। सिर्जनशील बनाउँछ अनि दबिएका आवाजलाई अभिव्यक्त हुने ठाउँ दिन्छ,' उनले भने।
पोखरालाई एउटा सांस्कृतिक आन्दोलन जन्माउने ठाउँ आवश्यक परेको भन्दै उनी नयाँ पुस्तालाई प्रेरणा दिन र कलाका नयाँ तरिकाहरू खोज्न थिएटर आवश्यक पर्ने बताउँछन्।
हंसध्वनि नाटकघर कला अनुसन्धान केन्द्र, प्रशिक्षण र सांस्कृतिक भेटघाटको थलो बन्ने उनको विश्वास छ।
'पोखरा हिमाल र तालहरूको मात्र सहर होइन। यो विचारकहरूको, पर्यटक, आगन्तुकहरूको र सिर्जनशील मनहरू आकर्षित गर्ने स्थल पनि हो,' अनुप भन्छन्, 'हंसध्वनि थिएटरमा स्थानीय कथाहरूले विश्वस्तरीय प्रस्तुति पाउनेछन्, जुन समाज र कला रूपान्तरणको माध्यम पनि बन्नेछ।'
