जीवन सोझो बाटोमा हिँड्दैन। कति कुरा हाम्रो आफ्नै छनोटले निर्धारण गर्छ, कति कुरा परिस्थिति र संयोगले। यसपटक मैले आफ्नै छनोटमा जीवनको सबैभन्दा ठूलो र कठीन निर्णय लिएको छु।
यस्तै निर्णय १३ वर्ष अगाडि लिएको थिएँ, जसले मलाई एउटा निजी स्कुलको शिक्षकबाट पत्रकार हुँदै अहिलेको परिचय दिएको छ। त्यो निर्णय थियो, चितवन छोडेर काठमाडौं जाने। पढ्दै आएको अंग्रेजी विषय छोडेर पत्रकारिता तिर लाग्ने।
आर्थिक प्रगतिको मेरो निजी लेखाजोखा गर्दै गरौला, तर यो निर्णयबाट संसारलाई देख्ने, बुझ्ने र पढ्ने मामिलामा मैले ठूलो मौका पाएँ । साथसाथै जागिरको बहानामा आफ्नै मुलुकको भुगोल र नागरिकसँग साक्षात्कार गर्ने अभुतपूर्व मौका पाएँ। छोटो समयमै देशका नब्बे प्रतिशतभन्दा बढी जिल्ला घुम्ने मौका पाए।
तर जागीरले यति परनिर्भर बनायो कि यसबाट केही टाढा देख्नैनसक्ने भइयो। यो अलिकति आफैंले सिर्जना गरेको जाल (जस्तै ऋण र त्यसको मासिक किस्ता, दिन दिनै बढिरहेको वस्तु उपभोगको खर्च धान्ने बाध्यता) थियो ।
अर्कोतर्फ जागीर दिने संस्थाले पनि उद्यमशिलता प्रवर्द्धन नगर्ने मात्र होइन नरूचाउने पनि। कतिसम्म भने एउटा अन्तर्राष्ट्रिय संस्थामा जागीर खाँदा त निजी लगानी गर्ने छैन भनेर कबुलियतनामा नै गर्नुपरेको थियो। यस्तो लाग्छ, उनीहरुको स्पष्ट सन्देश हुन्थ्यो— जागीर गर, पैसा लेउ, त्यसलाई हामीले सिर्जना गरेको पूँजीवादलाई सघाउने गरि उपभोग गर, यही पुँजीवादी उपभोगको कुचक्रमा बस, बाँच र बिस्तारै यहीँबाट पतन होउ।
यसपटक धेरै कुराले मेरो दिमाग चकरायो।
हाल गरिरहेको जागीरे काम बिभिन्न कारणले दीर्घकालिन होइन कि भन्ने लागिरहन्छ। त्यसै पनि गैरसरकारी संस्थाहरुको कामको क्षेत्र (स्कोप) घट्दै गइरहेको देखिदै छ। आफैंलाई पनि गैरसरकारी क्षेत्रले जे काम गरिरहेको छ, त्यो काम नीजी क्षेत्रले गर्न थाल्ने हो भने धेरै दिगो, व्यावसायिक, स्वनिर्भर र प्रभावकारी हुनसक्छ भन्ने लाग्छ।
अर्कोतर्फ, बुढेसकालप्रतिको चिन्ता पनि अहिलेदेखिनै लाग्न थालेको छ। तीसको उत्तरार्द्धमा पुग्दा पनि एउटा व्यवसाय शुरु गर्न सकिएन भने बुढेसकाल धरापमा पर्छ भन्ने अनुभूती केही समय देखि भइरहेको थियो।
यसैबीच देशमा ठूलो परिवर्तन भयो। परम्परागत र केन्द्रीकृत सत्ता एक्कासी संघीय भयो। शक्ति र स्रोत सिमान्त शहर तथा गाउँहरुमा पनि पुग्यो। तीन तहको सरकारले काम गर्न थालेपछि राजधानी बाहिर पनि अवसरहरु सृजना हुन थाले।
अर्कोतिर काठमाडौंको धुवाँ र धुलोले आजीत पार्यो। बुढेसकालको चिन्तामा दम वा मधुमेह जस्ता दीर्घ रोगहरुबाट जुध्दै निसासिएर बस्नुभन्दा बाहिर पनि किन अवसर नखोज्ने भन्ने लाग्यो ।
यसका अन्य तर्क पनि छन् जसलाई चलिरहेको विकास र समृद्धि भन्ने ‘न्यारेटिभ'ले पनि झक्झकायो। अलिअलि पैसा भए जोखिम मोल्न नचाहने र घरजग्गा र शेयरमानै लगानी गर्ने हो भने यो विकास र समृद्धिको यात्रामा मेरो सहभागिता के हो? भन्ने कुराले पनि झक्झकायो ।
विदेशमा रहेका साथीहरु नेपाल फर्कनुपर्छ। केही उद्यममा लाग्नुपर्छ भनेर आफूले नै भन्ने गरेको आह्वानले आफैंलाई पनि कुत्कुत्याएजस्तो लाग्यो। आफ्नो ठाउँलाई मैले के गर्न सकेँ?, भन्ने प्रश्न अझ चर्को हुँदै आयो ।
दिमागमा यति धेरै प्रश्न उठेपछि एउटा निर्णयमा पुगियो—चितवनको भरतपुरमा डबली बुक क्याफे शुरू गर्ने। अलिअलि पत्रकारिता जस्तो पनि हुने। बौद्धिक कुराकानी गर्ने ठाउँ पनि हुने। र उद्यम पनि हुने। परिवारसँगको सल्लाहपछि यो उद्यम शुरु हुने क्रममा छ ।
हालसम्म आफूले गरेका केही लगानी र साझेदारीका शतप्रतिशत कामहरु घाटामा गएर टुङ्गिएका थिए। प्रतिफल त टाढाको कुरा, लगानी नै फिर्ता पाउन गाह्रो भएको थियो । तिनको एउटै सिकाइ भनेको आफैं लाग्नुपर्छ, अरुको भर पर्दा डुबिन्छ भन्ने नै थियो। उसै पनि साझेदारी उद्यमको संस्कृति नेपालमा कमजोरनै छ।
यो निर्णय त गरियो, तर गम्भीर सवाल आयो छँदाखाँदाको जागीर छोडेर उद्यममा लाग्दा यदि उद्यम सफल भएन भने के गर्ने? अनि आफूले अहिलेसम्म जानेर गरिरहेको कुरा चटक्क छोडेर अर्को बाटो लाग्दा कहाँ पुगिएला?
अन्तत: बिचको बाटो निकालियो -श्रीमतीले उद्यम हेर्ने, आफूले टाढा रहेरै योगदान गर्ने।
यही निर्णय नै सबैभन्दा दुविधापूर्ण र भावनात्मक रुपमा कठीन थियो, जसको मूल्य मैले पलपलमा चुकाउनुपर्नेछ। मैले जागीरको क्रममा काठमाडौं वा घरपायक जागीरको लागि व्यवस्थापनसँग याचना गर्ने साथीहरु देखेको छु। कतिपयले परिवारसँग साथमै रहनका लागि राम्रो जागीर छोडेर कम तलब भए पनि घरपायक नै रोजेको पनि देखेको छु। यहाँ म भने साथ रहेको परिवारसँग आफ्नै छनोटमा टाढिएर बस्ने निर्णय गर्दैछु।
यसको सबैभन्दा ठूलो प्रभाव छोरीमा पर्नेछ। बाउआमासँगै बसेकी छोरी अब आमा र हजुरबुवा, हजुरआमासँग बस्नुपर्नेछ। अर्थात उसँग मेरो र मसँग उसको साथ छुट्नेछ ।
अर्को प्रभाव उसको पढाइमा पर्नेछ। राजधानीबाहिरका शहर जति नै समृद्ध र विकसित भए पनि त्यहाँ शिक्षाको स्तर काठमाडौंसँग तुलना गर्न लायक पनि छैन। धेरै मानिसहरू बालबालिकालाई राम्रो शिक्षादीक्षा दिनकै लागि काठमाडौं आएको पनि देखेको छु। म छोरीको भविष्यप्रति एक हिसाबले खेलबाड गर्दैछु कि भन्ने पीडानुभूतीले सताइरहन्छ ।
अर्को प्रभाव भनेको श्रीमतीमा पर्नेछ। यही उद्यमका लागि उनले आफ्नो करियर दाउमा लगाएकी छन्। घर, व्यवसाय र करियर व्यवस्थापन गर्नु उनको लागि ठूलो चुनौती हुनेछ।
मैले यही निराशा, आशा र द्विविधाबीच स्पष्टता खोजेको छु।
नेपालमा उद्यमप्रतिको धारणा बिस्तारै बदलिँदै गएको छ। एक जमाना त व्यापारीलाई सर्वसाधारणले फटाहा र राज्यले दुहुने गाई ठान्थे। अहिले आएर उनीहरुको भूमीका समाजले पनि आत्मसात गर्दै गएजस्तो देख्छु। राज्यले पनि निजी क्षेत्र र साना उद्यमहरुको विकासमा जोड दिन थालेको छ।
अर्कोतर्फ विशेष गरी युवा उद्यमीहरुबीच एकार्कालाई सहयोग गर्ने संस्कृति पनि बढेर गएको छ। युवा उद्यमीहरुले बारम्बार आफ्ना अनुभव र विचार आदानप्रदान गरिरहेको र एकअर्कालाई सघाइरहेको पनि पाउँछु। धेरै साथीहरुले मलाई पनि सहयोग गर्नुभएको छ।
कफि मेरो लागि सर्वथा नयाँ व्यवसाय हो। खोज्दै जाँदा उद्यमी युवाहरुको समूहले सञ्चालन गरेको एउटा कम्पनीमा पुगेँ। यो कम्पनीले कफी शप सञ्चालनको लागि मेशिनदेखि नेपाली अर्गानिक कफी बिन्ज र अन्य सम्पूर्ण सेवाहरु उपलब्ध गराउँदै छ। त्यसैले सजिलो भयो। इन्टेरियर डिजाइनरदेखि फर्निचर, विद्युतीय सामग्री सबै युवाहरुकै उद्यम पसलबाट खरिद गर्न पाइयो।
आफ्नै उद्यम शुरु गर्ने क्रममा मैले जे देखेँ त्यसले नेपाली समाजलाई हेर्ने मेरो नजर बदलियो। यो पूर्ण रूपमा वैदेशीक रोजगारीमा भर परेको समाज होइन। धेरै सृजनशील युवाहरुले नयाँ काम, नयाँ उद्यम गरेका छन्। त्यसले मलाई धेरै आशावादी पनि बनायो।
यही आशाका साथ वैशाख १५ गते भरतपुरमा हामी ‘डबली बुक क्याफे’ शुरु गर्दैछौं। तपाईँलाई स्वागत छ।
