गत वर्ष, म एक अविस्मरणीय यात्रामा खुम्बु क्षेत्रमा प्रवेश गरेँ, जहाँ सगरमाथाको भव्य शिखर आकाशसँग मिसिन्छ। हाम्रो यात्रा केवल भ्रमणका लागि मात्र थिएन—यो एक अनुसन्धानात्मक अभियान थियो, जसको उद्देश्य स्थानीय जीवनस्तरमा बफर जोन नीतिको प्रभावकारिता अध्ययन गर्नु थियो।
हाम्रो टोलीमा चार जना थिए: म, त्रिभुवन विश्वविद्यालय, वन विज्ञान संस्थान, पोखरा क्याम्पसका मेरा दुई साथी र अस्ट्रेलियाका एक प्रतिष्ठित प्राध्यापक, जो हाम्रो सुपरभाइजर पनि हुनुहुन्थ्यो। त्यो असोज महिनाको समय थियो, दसैंको केही हप्ता अघि, र हामी उत्साहले भरिएका थियौं।
सगरमाथाको क्षेत्र देख्न संसारका हरेक मानिसको सपना हुन्छ। हाम्रो लागि यो सपना साकार गर्ने अवसर थियो, त्यो पनि अनुसन्धानकर्ताको रूपमा, पूर्ण रूपमा वित्तीय सहयोगमा। हामी नाम्चे बजार पुगेर प्रारम्भिक सर्वेक्षण गरेपछि हाम्रो अनुसन्धानको फोकस परिवर्तन भयो, जसले हामीलाई सानो समूहमा विभाजन गर्न बाध्य गर्यो। मेरा दुई साथीले तल्लो खुम्बु क्षेत्रमा पर्ने चौरिखर्कको क्षेत्रमा काम गर्ने निर्णय गरे, हाम्रो प्राध्यापक सगरमाथा आधार शिविर मार्गमा गइहाले, र म नाम्चे, खुम्जुङ, खुम्डे, र थामे उपत्यकाको अन्वेषणको जिम्मा पाएँ।
थामे उपत्यका एउटा सुनेको मात्र कुरा थियो—३८५० मिटर उचाइमा रहेको एक एकान्त गाउँ, विशाल पहाडहरूको काखमा र हरियो घाँसे मैदानले घेरेको एउटा नदीको किनारमा अवस्थित। उपत्यका सुरम्य थियो, एउटा लुकेको खजाना जसलाई टाढाबाट देख्न सकिँदैनथ्यो। त्यहाँको वातावरणमा कुनै अलौकिक ऊर्जा थियो, र थामेको सुन्दरताले मलाई मन्त्रमुग्ध बनायो। मैले बफर जोन प्रयोगकर्ता समितिका सदस्यद्वारा सञ्चालित सानो होटलमा बसेँ, जसले मलाई स्थानीय मुद्दाहरू र समुदायले सामना गरिरहेका चुनौतीहरूको बारेमा छलफल गर्ने उत्तम अवसर प्रदान गर्यो।
म थामेमा दुई दिन बसेँ, गाउँको अन्वेषण गरेँ, स्थानीय लामासँग कुरा गरेँ, र उपत्यकाको अछुतो सुन्दरतामा रमाएँ। तर, यस प्राकृतिक स्वर्गको सतह मुनि, मैले एक समुदायलाई अलगाव र अविकासको कठोर वास्तविकतालाई सामना गरिरहेको पाएँ। थामे सगरमाथा आधार शिविर मार्गमा पर्दैन, त्यसैले यो क्षेत्रले निकै कम पर्यटकहरूको आकर्षण पाएको छ। परिणामस्वरूप, गाउँले पूर्वाधारको हिसाबले थोरै मात्र विकास देखेको छ। म मोबाइल नेटवर्क र मेरो फोन चार्ज गर्न संघर्ष गरिरहेको थिएँ किनभने त्यो क्षेत्रमा बिजुली र मोबाइल कभरको अभाव थियो। आधारभूत सुविधाहरू अभावमै थिए। गाउँमा उपयुक्त ट्रेकिङ मार्ग, विश्वसनीय पिउने पानीको स्रोत, स्कूलहरू, वा अस्पतालहरू थिएनन्। नजिकको चिकित्सा सुविधा, खुम्डेमा रहेको हिलारी स्मारक अस्पताल, तीन घण्टाको यात्रामा मात्र पुग्न सकिन्थ्यो—जो कसैलाई आकस्मिक हेरचाहको आवश्यक पर्दा अत्यन्त कष्टदायक यात्रा हुनेछ।
गाउँलेहरू बारम्बार आउने पहिरो र बाढीको सतर्कताबारे कुरा गर्थे, विशेष गरी नजिकका हिमनदीहरूको कारण। थामे, च्छो रोल्पा तालको मार्गमा पर्छ, जसलाई एक विनाशकारी हिमनदी ताल विस्फोट बाढी (GLOF) को जोखिमको रूपमा चिनिन्छ। थामेलाई प्राकृतिक वरदान दिने भूगोलले विकास र सुरक्षाको हिसाबले श्राप पनि बनाएको थियो। स्पष्ट जोखिमहरू हुँदाहुँदै पनि, कुनै बाढी नियन्त्रण उपायहरू वा पहिरो रोकथामको पर्खालहरू निर्माण गरिएका थिएनन्।
आज, म मेरो कार्यालयमा बसिरहेको थिएँ, जब एक सहकर्मीले सोलुखुम्बुमा भएको दुःखद घटनाको बारेमा उल्लेख गरे। मैले सुरुमा ध्यान दिएन, तर पछि, जब म मेरो फेसबुकमा स्क्रोल गरिरहेको थिएँ, मैले देखेको कुराले म झस्किएँ। मैले केही महिना अघि मात्र भ्रमण गरेको गाउँ—थामे—विशाल बाढीले बगाएर लगेको थियो। जसले मलाई एक पटक गर्वका साथ कहानीहरू सुनाउन प्रेरित गरेको ठाउँ अब रहेन। मैले कहिले केही साथीहरू र परिवारलाई जुन उत्साहका साथ वर्णन गरें, त्यो उपत्यका अब नक्साबाट मेटिएको छ। यो हृदयविदारक अनुभूति थियो।
यो दुःखद घटना एक्लो मात्र होइन। म त्यहाँ रहँदा देखिएका बारम्बार पहिरो र माटोको कटान भविष्यको एक ठूलो विपत्तिको चेतावनी थिए। तर, जोखिम कम गर्न केही पनि गरिएन। कुनै सुरक्षात्मक उपायहरू अपनाइएन, र अब गाउँलेहरूले अन्ततः ठूलो मूल्य चुकाउनु परेको छ।
थामेको क्षति हामीलाई तत्काल कार्यान्वयनको जरुरीतालाई स्मरण गराउँछ। जलवायु परिवर्तन कुनै टाढाको खतरा होइन—यो यहाँ, अहिले छ, र यो जीवन र जीवनस्तरलाई नष्ट गरिरहेको छ। हामीले हाम्रा प्राथमिकताहरूलाई पुनः मूल्याङ्कन गर्न आवश्यक छ र जलवायु कोष केवल चेतना अभिवृद्धिका लागि मात्र नभएको तथ्यलाई स्वीकार गर्नुपर्छ। यी कोषहरू जस्ता समुदायहरूलाई संरक्षण गर्नका लागि हुन्।
भविष्यमा यस्ता दुःखद घटनाहरू रोक्नका लागि, हामीले प्रत्येक क्षेत्रका विशिष्ट चुनौतीहरूको लागि उपयुक्त विपद् जोखिम न्यूनीकरण रणनीतिहरू आवश्यक छ। थामेको हकमा, यसले बाढी नियन्त्रण प्रणालीको निर्माण, पहिरो रोकथाम संरचना, र आपतकालीन सेवाहरूमा पहुँचको सुधारलाई समावेश गर्न सक्थ्यो। अझ बढी, दिगो विकासलाई विपद् तयारीसँग एकीकृत गर्नुपर्छ, जसले गर्दा सबैभन्दा टाढाका समुदायहरूलाई पनि आधारभूत सुविधाहरू, जस्तै बिजुली, सफा पानी, र स्वास्थ्य सेवाहरूमा पहुँच होस्।
त्यस्तै, यी प्रयासहरूमा स्थानीय समुदायहरूको सहभागिता पनि अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। तिनीहरूले भूमि राम्रोसँग बुझ्छन् र तिनीहरूले दैनिक रूपमा सामना गरिरहेका जोखिमहरूको बारेमा मूल्यवान् जानकारी प्रदान गर्न सक्छन्। ती समुदायहरूलाई आवश्यक स्रोत र ज्ञान प्रदान गरेर, हामी एक अधिक लचिलो र दिगो भविष्य निर्माण गर्न सक्छौं।
थामेको दुःखद घटना एक चेतावनी हो। शब्दहरूभन्दा बाहिर गइ, जलवायु परिवर्तनका वास्तविकताहरूलाई सम्बोधन गर्न ठोस कार्य गर्न समय आएको छ। यदि हामीले चेतावनीहरूलाई बेवास्ता गर्न जारी राख्यौं भने, नेपालका धेरै जोखिमयुक्त समुदायहरूको भविष्य असुरक्षित रहिरहनेछ। जलवायु परिवर्तन कुनै झूट होइन, र जलवायु राजनीतिका लागि अब समय छैन। हामीले अहिले नै, बुद्धिमानीपूर्वक र निर्णायक रूपमा कार्य गर्नुपर्छ, ताकि प्रकृतिको प्रकोपबाट अझ धेरै गाउँहरू नबगुन्।
थामेका गुमेको आत्माहरू शान्तिमा रहून्, र तिनीहरूको कथा हामीलाई एक सुरक्षित र लचिलो संसार निर्माण गर्न प्रेरित गरोस्।
