काठमाडौंको मौसम सोमबार दिनैभरि धुम्म रह्यो। शुक्रबार र शनिबार काठमाडौंको आकाश केही उज्यालो देखिए पनि आइतबार आंशिक मात्रै खुलेको थियो।
घाम देख्न मुस्किल परेको मात्रै होइन, दिउँसै अध्यारो भएको छ। शुक्रबार र शनिबारको तुलनामा हावा अझ बिखालु बनेको छ। आँखा पिरो हुने र घाँटी खसखसाउने समस्या अघिल्लो हप्ताको बुधबार र बिहीबारसरहै छ।
काठमाडौं धुम्म देखिनुको कारण टम्म बादल लाग्नु मात्रै नभएको वातावरण विभागका सूचना अधिकारी दीपक ज्ञवालीले जानकारी दिए।
उनका अनुसार तराई क्षेत्रमा अहिले डढेलो व्यापक बनेको छ। तराई र चुरे आसपास लागेको डढेलोको धुवाँ काठमाडौं पस्दा यहाँको हावा प्रदूषित बन्न पुगेको उनले बताए।
वातावरण विभागले देशभरको वायुको गुणस्तर निगरानी गर्छ। विभागका अनुसार अहिले पौने छ बजे काठमाडौंको शंखपार्कको वायु शुद्धता सूचकांक (एक्युआई) १९५ छ। भक्तपुरको १९७, रत्नपार्कको १८५, भैंसेपाटीको १७५, खुमलटारको १७० छ।
तराईबाट डढेलोको धुवाँका अतिरिक्त काठमाडौंमा सवारी साधनको चाप उत्तिकै छ। त्यसले फाल्ने हानिकारक धुवाँले वायु बिखालु बनिरहेको छ। यस अतिरिक्त सडक विस्तार र मर्मत पनि चलिरहेको छ। त्यहाँबाट निस्किने धूलो र औद्योगिक क्षेत्रबाट निस्कने धुवाँले यहाँको हावा बिखालु बनाउन मद्दत गरिरहेको छ।
उपत्यका बाहिरको अवस्था पनि झनै डरलाग्दो देखिएको उनले बताए।
मुगुको रारा क्षेत्रको हावासमेत प्रदूषित छ। त्यहाँको एक्युआई १५३ छ। अछामको १६०, धनगढीको १८२, दाङ देउखुरीको १७५, इलामको १७४ एक्युआई पुगेको छ।
वायु गुणस्तर सूचकांक अनुसार एक्युआई ०–५० हुँदा राम्रो, ५१– १०० हुँदा मध्यम, १०१–१५० हुँदा संवेदनशील समूहका लागि अस्वस्थ, १५१–२०० अस्वस्थ, २०१–३०० निकै अस्वस्थ तथा ३०१ भन्दा माथि भएमा खतरनाक तह पुगेको संकेत गर्छ।
देशभर डढेलोको अवस्था विकराल बन्दा प्रदूषण झन् बढेको वातावरण विभागका सूचना अधिकारी ज्ञवालीले बताए।
'निजी वन, सामुदायिक जंगलमा मात्रै होइन, राष्ट्रिय निकुञ्जमा समेत आगो लागिरहेको छ। उच्च सुरक्षा निगरानीमा राखिएको निकुञ्ज क्षेत्र, मध्यवर्ती इलाकामा कसले आगो लगाइरहेको छ? यो विषय निकै पेचिलो बनिरहेको छ,' उनले भने, 'लामो समयदेखि पानी नपरेर वायुमण्डलमा धूलो, धुवाँका कण थुप्रिइरहेकै छ। त्यसमाथि डढेलो थपिएपछि सासै फेर्न मुस्किल भइरहेको छ।'
अघिल्लो हप्ताको बुधबार र बिहीबारको तुलनामा प्रदूषण केही घटे पनि हावा अस्वस्थकर नै रहेको बताए। उनले काठमाडौं उपत्यकासहित देशभर हावाको गति कम रहेको पनि बताए।
अहिले दक्षिण हुँदै खोलाको किनारैकिनार उत्तरतर्फ हावा बरिहेकाले तराईका क्षेत्रबाट उपत्यकातिर डढेलोको धुवाँ विस्तार भइरहेको बताए।
'मौसमी कारण त हाम्रो वशमा छैन। तर डढेलो त हाम्रै कारणले लागिरहेको छ। डढेलो लाग्नै नदिने उपाय अवलम्बन गर्न सकिन्थ्यो,' उनले भने।
वन तथा भूसंरक्षण विभागको डढेलो पहिचान तथा अनुगमन प्रणालीमा प्रविष्ट भएको तथ्यांक पछ्याउँदा नेपालमा वन डढेलोको विकराल अवस्था देख्न सकिन्छ। नासाको स्याटलाइट तस्बिरबाट पनि नेपालको डढेलोको अवस्था भवावह नै देखिन्छ।
वन तथा भूसंरक्षण विभागको डढेलो पहिचान तथा अनुगमन प्रणालीमा पछिल्लो एक साताको अवधिमा ८८२ वटा डढेलोका घटना रेकर्ड भएका छन्। ४४ जिल्लामा डढेलो लागिरहेको विभागले जानकारी दिएको छ।
तथ्यांक अनुसार अहिले धेरैजस्तो डढेलो राष्ट्रिय निकुञ्ज र मध्यवर्ती क्षेत्रमै लागेको छ। एक सातायता पर्सा वन्यजन्तु आरक्षभित्र ८७ ठाउँमा डढेलो लागेको छ। चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको ८२ स्थानमा, शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्जको ४४ स्थानमा डढेलो लागेको छ। बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जको १५ स्थानमा डढेलो लागेको छ।
तीन दिनअघि पाल्पाको रिब्दिकोट गाउँपालिका–७ स्थित सामुदायिक जंगलमा फैलिएको डढेलोमा परी टेकबहादुर सर्तुङ्गेको मृत्यु भएको थियो। जूठो बारिरहेका आफन्त भेटेर फर्किँदै गर्दा उनलाई डढेलोको लप्काले भेटेको गाउँपालिका अध्यक्ष नारायणबहादुर कार्कीले जानकारी दिए।
'जंगलमा डढेलो लागिरहेकै थियो। त्यही बेला जोडले हावा चलेर, आगो फड्किँदै आएर उहाँलाई भेटेछ। भोलिपल्ट मात्रै जलेको अवस्थामा शव फेला पार्यौं,' उनले भने।
उनले पालिकाको सात वटै वडामा डढेलो लागेको बताए। अघिल्लो वर्षमा वैशाखको अन्तिम र जेठको पहिलो सातातिर डढेलो सल्किने गरेको भए पनि यसपालि फागुन मसान्तदेखि नै डढेलो लाग्न थालेको बताए।
'हामीकहाँ त मानिसहरूले आफै डढेलो सल्काउँछन्। जंगलनजिकै खेतबारी हुनेहरूले जंगलमा डढेलो लगाए बर्खामा भलसँगै खरानी मिसिएर आउने ठान्छन्। कतिपयले जंगलमा घाँस राम्रो पलाउने भनेर पनि लगाउँछन्। पहिले पहिले आफै निभ्थ्यो र चुनौतीपूर्ण बन्दैन थियो। अहिले त निभाउनै मुस्किल हुन्छ। मानवीय क्षति पनि हुन थालेको छ,' उनले भने।
सामुदायिक वनहरूमा ज्वलनशील वस्तु (पातपतिंगर, सुकेका रूख, खर आदि) जम्मा भएर रहेका र त्यहाँ आगो सल्किँदा डढेलो नियन्त्रण बाहिर हुने गरेको उनले बताए।
भोजपुर हतुवागढी गाउँपालिकाका अध्यक्ष प्रेमकुमार राईले पनि डढेलो चुनौतीपूर्ण बन्दै गइरहेको बताए। जंगलमा फैलिएको डढेलो हावाको माध्यमबाट बस्तीसम्म आइपुग्ने जोखिम रहेको बताउँदै नियन्त्रणमा लिन पालिकामा स्रोत, साधन र सीपको कमी भइरहेको सुनाए।
'गत वर्ष पनि डढेलोले धेरै क्षति गर्यो। घरगोठ क्षति भयो। यस पटक पनि त्यही जोखिम देखिरहेका छौं,' उनले भने।
मौसमविद प्रतिभा मानन्धरका अनुसार अहिले देशभर ठूलो वर्षातको सम्भावना छैन। पश्चिमी न्यूनचापीय प्रणालीको प्रभाव देखिए पनि यसले ठूलो पानी पार्ने सम्भावना नरहेको उनले बताइन्।
जल तथा मौसम विज्ञान विभागका अनुसार चालु प्रि–मनसुन सिजनमा औसतभन्दा निकै कम वर्षा भएको छ। हिउँदा पनि औसतभन्दा धेरै कम पानी परेकाले सुख्खा बढेको छ। मौसमविद मानन्धरले बुधबार मात्रै काठमाडौं उपत्यकासहित देशका केही स्थानमा हल्का वर्षाको सम्भावना रहेको बताइन्।
यति वर्षाले काठमाडौंसहित देशका सहरहरूको वायुमण्डलमा तैरिएर रहेको धुवाँधूलोका कण पखाल्न सम्भव नहुने विज्ञहरूले बताएका छन्।
-1744030455.jpg)
