हाम्रो शरीरको कोषिकामा केही बिकार आएपछि अनियन्त्रित रूपमा वृद्धि भएर वरिपरिको अंगलाई आक्रमण गर्ने र कहिलेकाहीँ टाढाको अंगलाई पनि आक्रमण गर्न जाने प्रक्रियालाई हामी क्यान्सर भन्छौं।
क्यान्सर किन हुन्छ भन्ने प्रश्नको उत्तर खोज्दा, कुनै कोषिकामा बिकार आएपछि हुने हो। कतिपय जेनेटिक कारणहरू छन्, जसलाई हामीले कम गर्न सक्छौं। जस्तो कि, कुनै व्यक्तिलाई फोक्सोको क्यान्सर हुने जीन छ, तर उसले जीवनभरि चुरोट खाएन भने क्यान्सर हुने सम्भावना निकै कम हुन्छ।
तर क्यान्सर किन हुन्छ भन्ने कुरा धेरै जटिल छ। आजको आवश्यकता चाहिँ क्यान्सरका कारणहरू कम गर्नु हो।
अहिले क्यान्सर पहिचान गर्ने क्षमतामा सुधार आएको छ। अर्थात्, क्यान्सर पहिचान गर्ने प्रविधि र उपचार गर्ने क्षमता बढेकाले बिरामी संख्या पहिलेभन्दा बढी देखिएको ह्मो। योसँगै हाम्रो वातावरण, दैनिकी र खानपान पनि उत्तिकै जिम्मेवार छ।
मानिसमा हिँडडुल गर्ने बानी र व्यायामको कमी भएको छ। हामीले खाने खाना र वरिपरिको वातावरणमा परिवर्तन आएको छ। जंक फुडको प्रचलन बढेको छ। पहिल्यै क्यान्सर थिएन भन्ने होइन, तर अहिले झन् बढेको छ भन्ने तर्क गर्न सकिन्छ।
हाम्रो जस्तो देशमा अनुसन्धानको कमी छ, त्ययसैले के कारणले क्यान्सर बढिरहेको छ भन्ने ठोस रूपमा भन्न सकिँदैन। नेपालमा सबैभन्दा बढी देखिने क्यान्सर फोक्सोको हो। त्यसपछि पाठेघर, स्तन, पेट, आन्द्रा, नाक, कान, घाँटीको क्यान्सर देखिन्छन्। यी सबै क्यान्सर रोकथाम गर्न सकिने प्रकारका हुन्।
जस्तै, फोक्सोको क्यान्सर रोक्न चुरोट-सूर्ति खानु हुँदैन भने पाठेघरको मुखको क्यान्सर रोकथामका लागि खोप आइसकेको छ। खोप लगाउन नमिल्ने उमेर समूहका व्यक्तिहरूले स्क्रिनिङ गर्न सक्छन्। त्यस्तै, स्तन क्यान्सरको जोखिम स्क्रिनिङबाट पत्ता लगाउन सकिन्छ, जसले गर्दा समयमै उपचार सम्भव हुन्छ।
धेरै प्रकारका क्यान्सरहरू प्रारम्भिक अवस्थामा पत्ता लगाउन सकेमा ९० देखि ९५ प्रतिशत उपचार गर्न सकिन्छ।
नेपालमा हरेक वर्ष लगभग २० देखि ३० हजार व्यक्तिलाई क्यान्सर हुन्छ। करिब ८ देखि १० हजारको क्यान्सरका कारण मृत्यु भइरहेको छ। विकसित देशहरूमा क्यान्सर लाग्ने र मृत्यु हुनेबीचको समय लामो हुन्छ, तर नेपालमा त्यो समय छोटो छ।
नेपालमा क्यान्सर उपचार प्रविधि पनि विस्तार भइरहेको छ। ९०-९५ प्रतिशत क्यान्सरको उपचार नेपालमै सम्भव छ। यहाँ नभएको भनेको अनुसन्धान मात्र हो।
नेपालमा क्यान्सर ढिलो गरी पत्ता लाग्नुको कारण स्क्रिनिङ अभाव हो। वर्षमा एक पटक मात्र परीक्षण गर्न सके पनि क्यान्सरको उपचारमा सजिलो हुन्छ।
नेपालमा लगभग सबै प्रकारका क्यान्सरको उपचार सम्भव छ; शल्यक्रिया, रेडिएसनदेखि औषधिसम्मको सबै सुविधा उपलब्ध छ।
क्यान्सर हुनासाथ मानिस धेरै आत्तिन्छन्। यो डरलाग्दो रोग हो, तर पहिलो कुरा आत्तिनु होइन, बरू संयम भएर उपचार गर्नु जरूरी छ।
क्यान्सरबाट जोगिन तीन-चार वटा उपाय आवश्यक छन्।
पहिलो उपाय जनचेतना हो। क्यान्सरबारे जनचेतनाको कमीले गर्दा धेरैले 'मलाई क्यान्सर लाग्दैन' भन्ने भ्रम राख्छन्। तर यो रोग जो कोहीलाई लाग्न सक्छ। वर्षमा एक पटक दिसा, पिसाब, रगतको परीक्षण, छातीको एक्स-रे तथा महिलाहरूले मेमोग्राम गराउन सके धेरै समस्या पहिल्यै पत्ता लगाउन सकिन्छ। यसका लागि धेरै खर्च पनि लाग्दैन।
दोस्रो उपाय व्यायाम हो। विभिन्न अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि नियमित व्यायाम गर्दा क्यान्सर लाग्ने सम्भावना धेरै कम हुन्छ। त्यस्तै क्यान्सर उपचार गरिरहेकाहरूका लागि पनि रोग पुन: फर्किने सम्भावना कम हुन्छ।
तेस्रो कुरा, स्वस्थ खानपान जरूरी छ। अमिलो, चिल्लो, पिरो खानेकुरा कम खानुपर्छ। फ्रिजमा राखेको खाना, जंक फुड, सेकुवा जस्ता खानेकुरा कम गर्नुपर्छ।
अनि चौथो, धूमपान र सूर्तिजन्य पदार्थबाट टाढा रहनु हो। यी पदार्थले पेट, मुख, मिर्गौला, मूत्रनली लगायत विभिन्न प्रकारका क्यान्सर हुने सम्भावना बढाउँछ।
(वरिष्ठ क्यान्सर रोग विशेषज्ञ डा. कपेन्द्र शेखर अमात्य नेपाल क्यान्सर अस्पताल, हरिसिद्धी र नेपाल क्यान्सर अस्पताल एन्ड रिसर्च सेन्टर, जावलाखेलमा कार्यरत छन्।)
