एउटा घाइते सडक कुकुर पीडामा छटपटाइरहेको दृश्यले मेरो मनमा अनगिन्ती प्रश्नहरू जन्मायो। नेपालमा जनावर अधिकारको अवस्था कस्तो छ? एउटा सवारी साधनले कुकुरलाई ठक्कर दिई सहजै भाग्नु सामान्य हो? किन हामी समाजका रूपमा सडकमा रहेका जनावरहरूको दुःखलाई बेवास्ता गर्छौं? यस्ता दुःखद् परिस्थितिहरूमा सरकार, समाज, र हाम्रा व्यक्तिगत भूमिका के हुन सक्छन्?
मर्मस्पर्शी घटनाको साक्षी हुनुको पीडा
आज बेलुका मेरो घर नजिकै एक दर्दनाक दृश्य देख्नुपर्यो। एउटा सडक कुकुरलाई तीव्र गतिमा आएको गाडीले कडा ठक्कर दियो। चालक कुनै पछुतो बिना घटनास्थलबाट भाग्यो, र त्यो निर्दोष जनावर सडकमा पीडाले छटपटाइरहेको थियो। कुकुरका पछाडिका खुट्टा चल्नै सकेनन्, र ऊ बाँच्न संघर्ष गरिरहेको थियो। उसको आँखामा देखिएको पीडा असहनीय थियो।
मैले तुरून्तै केही गर्नुपर्छ भन्ने महसुस गरेँ। मैले विभिन्न उद्धार सेवाका नम्बरहरूमा फोन गरेँ, तर कुनै पनि उत्तर आएन। यो कुरा सोच्दा नै दुःख लाग्यो कि यस्तो आपतकालीन अवस्थामा पनि, यस्ता निर्दोष प्राणीहरूको सहयोगका लागि कुनै संरचित व्यवस्था छैन।
छिमेकीहरू भेला भए तर सबै जना असहाय महसुस गरिरहेका थिए। आधिकारिक उद्धार सेवाबाट कुनै सहायता उपलब्ध नहुँदा, म छेउको मेडिकल पसलतर्फ दौडिएँ। फार्मेसीमा गएर फर्मासिस्टलाई केही प्राथमिक उपचार उपलब्ध गराउन अनुरोध गरेँ। धेरै अनुरोध गरेपछि बल्ल एउटा कर्मचारीले कुकुरलाई दुखाइ कम गर्ने औषधि (पेनकिलर) को सुइँ लगाइदिए। त्यो थोरै राहत त थियो, तर गम्भीर चोटका लागि पर्याप्त थिएन।
यो घटनाले मलाई सोच्न बाध्य पार्यो— हरेक दिन कति यस्ता घटनाहरू बेवास्ता गरिन्छन्?
नेपालमा जनावर अधिकारको क्रूर यथार्थता
यो घटना केबल एउटा कुकुरको मात्र थिएन, यो नेपालभर हजारौं सडक जनावरहरूको अवस्था दर्शाउने एउटा उदाहरण मात्र थियो। ठूलो प्रश्न यो हो— नेपालमा जनावर अधिकारको वास्तविक अवस्था कस्तो छ?
नेपालमा केही पशु कल्याण संस्थाहरू छन्, तर तिनीहरूको स्रोत साधन सीमित छ। सरकारको संलग्नता न्यून छ, र भएका कानूनहरू पनि कार्यान्वयनमा कमजोर छन्। नेपालमा जनावरमाथि हुने क्रूरता रोक्न केही कानूनहरू भए पनि, ती व्यवहारमा लागू गरिँदैनन्। सडकका जनावरहरूलाई ‘समस्याको रूपमा’ हेरिन्छ, न कि जीवनका रूपमा जसलाई माया र सुरक्षाको आवश्यकता छ।
नेपालका धेरै स्थानहरूमा सडक कुकुरहरूलाई केबल उपेक्षा गरिँदैन, उनीहरूलाई प्रत्यक्ष रूपमा दुर्व्यवहार गरिन्छ। केहीलाई जनसंख्या नियन्त्रणका नाममा विष खुवाइन्छ, केहीलाई कुटपिट गरिन्छ वा गाउँहरूबाट खेदाइन्छ। रेबिज जस्ता रोगहरूको डर रहे पनि, सरकारको प्रतिक्रिया खोप र बन्ध्याकरण कार्यक्रमभन्दा निर्मम मार्ने उपायतर्फ बढी देखिन्छ।
स्थानीय निकायहरूको भूमिका र अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यासहरू
सडक जनावरहरूको व्यवस्थापन स्थानीय सरकार र नगरपालिकाहरूको जिम्मेवारीभित्र पर्नुपर्छ। तर नेपालका अधिकांश भागमा यस्ता कार्यक्रमहरू लागू भएका छैनन्। तर, विभिन्न देशहरूले सडक कुकुर व्यवस्थापनका लागि सफल, मानवीय र प्रभावकारी उपायहरू अपनाइसकेका छन्। यस्ता केही उदाहरणहरू हेरौं:
१. नेदरल्यान्ड्स – शून्य सडक कुकुर भएको देश
नेदरल्यान्ड्स संसारको पहिलो देश हो जसले सडक कुकुर समस्यालाई पूर्ण रूपमा समाधान गरिसकेको छ। सरकारले ठूलो मात्रामा बन्ध्याकरण र खोप अभियान सञ्चालन गर्यो, जससँगै कडा जनावर संरक्षण कानूनहरू लागू गरियो। प्रत्येक घरपालुवा कुकुर अनिवार्य रूपमा दर्ता गर्नुपर्ने हुन्छ, र जनावर परित्याग (abandonment) गर्नेलाई कानूनी कारबाही गरिन्छ। सरकारी आश्रय गृहहरूले हराएका वा घाइते जनावरहरूको हेरचाह गर्छन्।
२. टर्की – समुदायमा आधारित सडक कुकुर हेरचाह
टर्कीले अनौठो तर प्रभावकारी उपाय अपनाएको छ, जहाँ सडक कुकुरहरूलाई हटाउने होइन, समुदायमै सुरक्षित राख्ने नीति लागू गरिएको छ। इस्तानबुल जस्ता सहरहरूमा सडक कुकुरहरूलाई खोप लगाइन्छ, चिन्हित गरिन्छ, र नगरपालिकासँगै नागरिकहरूले उनीहरूको हेरचाह गर्छन्। सहरभरि खाना खुवाउने ठाउँहरू, विशेष कुकुरका घरहरू र नियमित स्वास्थ्य जाँचका कार्यक्रमहरू सञ्चालन हुन्छन्।
३. भारत – ठूलो मात्रामा बन्ध्याकरण र खोप कार्यक्रम
भारत नेपाल जस्तै समस्याबाट गुज्रिएको थियो, तर अब धेरै सुधार भइरहेको छ। मुम्बई र दिल्ली जस्ता सहरहरूले एनिमल बर्थकन्ट्रोल (ABC) कार्यक्रम लागू गरेका छन्, जसअन्तर्गत सडक कुकुरहरूको बन्ध्याकरण र खोप लगाएर पुनः उनीहरूलाई सुरक्षित ठाउँमा छोडिन्छ। भारतमा जनावरमाथि हुने हिंसाविरूद्ध कडा कानूनहरू छन्, र धेरै गैरसरकारी संस्थाहरू उद्धार र पुनस्थार्पनामा सक्रिय छन्।
४. रोमानिया – सरकारी आश्रय गृहहरू
रोमानियाले अतीतमा गम्भीर सडक कुकुर समस्या सामना गर्यो, तर अहिले सरकारी सहयोग प्राप्त आश्रय गृहहरूले यो समस्या समाधान गरिरहेका छन्। यी आश्रय गृहहरू चिकित्सा सेवा, बन्ध्याकरण, र गोद लिने (adoption) का सुविधा प्रदान गर्छन्। साथै, जनावरलाई कष्ट दिने वा छाड्ने मानिसहरूलाई कडा सजायको प्रावधान गरिएको छ।
यी उदाहरणहरूले देखाउँछ कि उचित व्यवस्थापनद्वारा सडक कुकुर समस्यालाई मानवीय तरिकाले समाधान गर्न सकिन्छ। तर नेपालले यस्ता उपायहरू किन अपनाएको छैन?
हामी के गर्न सक्छौं?
सरकारको भूमिका महत्वपूर्ण भए पनि, परिवर्तनको सुरूआत हाम्रै स्तरबाट हुनुपर्छ। यहाँ केही उपायहरू छन्:
• जिम्मेवार नागरिक बनौं: सडक जनावरहरूप्रति दयालु बनौं। यदि घाइते जनावर देखियो भने, बेवास्ता नगरी सकेसम्म सहायता गर्ने प्रयास गरौं।
• स्थानीय निकायलाई दबाब दिऔं: नगरपालिका र स्थानीय सरकारलाई प्रभावकारी नीति लागू गर्न प्रेरित गरौं। बन्ध्याकरण कार्यक्रमहरूलाई प्राथमिकता दिन माग गरौं।
• उद्धार संस्थाहरूलाई सहयोग गरौं: धेरै संस्था जनावरहरूको उद्धारका लागि काम गरिरहेका छन्, तर तिनीहरूलाई पर्याप्त सहयोग छैन। दान, स्वयंसेवा, वा उनीहरूको कार्यबारे सचेतना फैलाउनु सहयोगी हुन सक्छ।
• जिम्मेवार घरपालुवा स्वामित्व प्रोत्साहन गरौं: धेरै सडक कुकुरहरू परित्याग गरिएका घरपालुवा जनावरहरू हुन्। घरपालुवा जनावरहरूलाई जिम्मेवारीका साथ पाल्ने, बन्ध्याकरण गराउने जस्ता कदमहरूले सडक कुकुरहरूको सङ्ख्या घटाउन सहयोग गर्छ।
• सडक सुरक्षाका उपायहरू सुधार गरौं: सवारी चालकहरूलाई जनावरहरूसँग सम्बन्धित दुर्घटनाप्रति जिम्मेवार बनाउने, जनावर दुर्घटना नियन्त्रणका लागि नियम कडा बनाउने आवश्यक छ।
अन्त्य:
यो घटनाले मलाई सडक जनावरहरूप्रतिको हाम्रो जिम्मेवारीबारे गहिरो सोच्न बाध्य बनायो। उनीहरूको दुःख केबल उनीहरूको भाग्य मात्र होइन; यो हाम्रो समाजको करूणा–दया छ वा छैन भन्ने परीक्षा समेत हो।
नेदरल्यान्ड्स, टर्की, भारत, र रोमानियाले प्रमाणित गरिसके कि सडक कुकुर व्यवस्थापन मानवीय र प्रभावकारी तरिकाले गर्न सकिन्छ। नेपालले पनि यस्ता कार्यक्रमहरू लागू गर्न सक्छ। तर त्यसका लागि हामी सबैले नीति निर्माणमा दबाब दिनुपर्नेछ, कानुन कार्यान्वयनलाई सशक्त पार्नुपर्नेछ, र समाजको सोच बदल्नुपर्नेछ।
प्रश्न यही हो— के हामी जिम्मेवारी लिन तयार छौं?
