सरकारले सार्वजनिक विदा दिँदै आएको घोडेजात्रासँग काठमाडौंको कुनै साँस्कृतिक महत्व पनि जोडिन्छ कि यो सेनाको तामझाम देखाउने ‘सैनिक उत्सव’ मात्र हो? यदि साँस्कृतिक महत्व जोडिन्न र यो सैन्य कौशल देखाउने अवसर मात्र हो भने त्यत्तिको लागि विदैविदाको सूचीमा अर्को एक दिन विदा किन थप्ने?
संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशीसँग आइतबार कुराकानी क्रममा घोडेजात्राको प्रसंग उप्काउँदा उनले सुरुमा त यसबारे प्रतिक्रिया व्यक्त गर्नै रुचि देखाएनन्।
‘बरु अर्थोकै कुरा गरौं न,’ उनी कपाल कन्याउँदै पन्छिन खोजे, ‘यो घोडेजात्राको विषयमा खासै बोल्ने कुरै छैन। के बोल्ने?’
तैपनि सार्वजनिक विदाकै रूपमा मनाइँदै आएको जात्रा भएकाले केही बुझ्न पाइन्छ कि भनेर अनुरोध गर्दा जोशीले यो जात्रा नै नभएको दाबी गरे। ‘यो अरूजस्तो साँस्कृतिक जात्रा नभएर रमिता वा तमासा मात्रै हो,’ जोशीले थपे, ‘राणाकालमा सैनिक महत्वका साथ यसलाई अगाडि ल्याइएपछि यो दिन भव्य रूपले मनाउन सुरु गरिएको हो।’
जोशीको तर्कसँग अर्का संस्कृतिविद् तीर्थबहादुर श्रेष्ठको पनि कुरा मिल्छ।
‘घोडेजात्रा सैनिकहरूको कवाज मात्र हो, त्योभन्दा बढी यसको कुनै साँस्कृतिक महत्व छ जस्तो मलाई लाग्दैन,’ श्रेष्ठ भन्छन्, ‘बरु यसको अघिल्लो दिन र राति काठमाडौंमा एउटा साँस्कृतिक महत्वको परम्परागत जात्रा मनाइन्छ।’
श्रेष्ठका अनुसार काठमाडौंका नेवारले अघिल्लो दिन परम्परागत पाँहाचरे पर्व मनाउँछन्। यस दिन असन, इन्द्रचोक, महाबौद्ध, नरदेवी लगायत काठमाडौंका भित्री बजारमा ठूलो जात्रा हुन्छ। लगभग इन्द्रजात्राकै जस्तो देवीदेवतालाई खटमा राखेर जुधाउने गरिन्छ। दिनभरि र रातभरि पनि यो जात्रा चल्ने श्रेष्ठ बताउँछन्।
सत्यमोहन जोशीका अनुसार यसरी खट जुधाउने जात्राको सुरुआत मातृसत्तात्मक समाज बेलाका अजिमाहरूसँग जोडिएको छ। त्यो बेला काठमाडौंभित्र सातथरीका अजिमा थिए। तिनै अजिमाको खट असनमा लगेर जुधाउने परम्परा चल्दै आएको छ। त्यतिबेला न्ह्याँकी बाजा बजाउने प्रचलन छ। पाँच–छ कुनाबाट ल्याएर यसरी खट जुधाउने गरिए पनि त्यो कुनै झगडा नभएको जोशी प्रस्ट पार्छन्।
उनका अनुसार छरिएर बसेका सातवटा अजिमाको भेटघाट गराउने भन्ने अर्थमा यसरी खट जुधाइने गरिएको हो।
अजिमाको खट जुधाउनेबाहेक यही समयमा पशुपतिमा पनि ‘दुदु च्याँ च्याँ’ नामको उत्सव मनाउने गरिन्छ।
‘घोडेजात्रा भने विशुद्ध रमिता मात्र हो,’ जोशी भन्छन्, ‘उतिबेला मनोरञ्जनको कुनै साधन नभएकाले मानिस यस्तै हेरेर रमाउँथे।’ त्यही रमिता हेर्न टुँडिखेलमा मानिस ओइरिन थालेपछि उनीहरूको मनोरञ्जनकै हिसाबले यो दिन छुट्टिको व्यवस्था गरिदिएको हुनसक्ने जोशी लख काट्छन्।
श्रेष्ठ भने नेवारहरूले जात्रा मनाएको देखेर त्यसैको सिको गर्दै सैनिकहरूले घोडा दौडाएर रमाइलो गर्न थालेको हुन सक्ने बताउँछन्।
‘काठमाडौंमा बहालमा बस्दै आएका सैनिक र सरकारी कर्मचारीले नेवार समुदायका घरघरमा पाँहचरे जात्रा मनाएको देखेपछि भोलिपल्ट आफूहरूले पनि रमाइलो गर्न घोडेजात्रा सुरु गरेका हुन् भन्ने हामीले सुनेका थियौं,’ उनले भने।
काठमाडौंको यो साँस्कृतिक पर्व पाँहाचरे र त्यसको भोलिपल्ट मनाइने सैनिक उत्सव घोडेजात्राबीच कुनै सम्बन्ध भने नरहेको श्रेष्ठले प्रस्ट पारे।
जोशीका अनुसार उनी तन्नेरी हुँदासम्म पनि घोडेजात्राका दिन साइकलधरि दौडाइने गरिन्थ्यो। हुलका हुल तन्नेरी नम्बर लगाएर साइकल दौडमा भाग लिने र पुरस्कार पाउने गर्थे।
‘त्यो ताका टुँडिखेल अहिलेजस्तो साँघुरो नभएकाले गोलाकारमा घुम्ने होइन, घोडा र साइकलहरू रानीपोखरीदेखि अहिलेको रंगशालासम्म एकोहोरो कुद्थे,’ जोशी थप्छन्, ‘पछि साइकल कुदाउने काम बन्द गरियो।’
इतिहासविद् दिनेशराज पन्तका अनुसार यसरी घोडा कुदाउने परम्पराको सिको काठमाडौंले भारतको हरियाणाबाट गरेको हो।
‘बाह्रौं शताब्दीताका हरियाणामा यस्तो घोडा कुदाउने प्रचलन प्रख्यात थियो,’ पन्त भन्छन्, ‘अन्तको सिको गर्ने र उता हराइसके पनि यहाँ निरन्तरता दिइरहने नेपाली समाजको प्रवृत्तिअनुसारै घोडेजात्रा पनि हामीकहाँ चलिरहेकै छ।’ हरियाणामा यस्तो घोडा दौडाउने काम निकै पहिले बन्द भइसकेको उनले बताए।
पन्तका अनुसार यसको सुरुआत मल्लकालतिरै भएको हो। घोडासँगै घोडचढी पनि हुने भएकाले यो सेनासँग जोडिँदै र परिस्कृत हुँदै आएको उनी बताउँछन्। यो रूपमा मनाउने प्रचलन पनि पछि मात्रै सुरु भएको पन्तले जानकारी दिए।
यसरी घोडा कुदाएर मात्र साँस्कृतिक महत्व स्थापित नहुने बुझेरै यसलाई काठमाडौंको लोकश्रुतिमा रहेको गुरुमापाको प्रसंगसँग जोड्ने काम गरिएको जोशीको भनाइ छ। केटाकेटीलाई खाने र मानिसलाई असाध्यै दुःख दिने उतिबेलाको गुरुमापालाई नियन्त्रणमा लिएर टुँडिखेलमा गाडिएको भन्ने भनाइ छ। यसरी गाडिएको गुरुमापा फेरि फर्केर आउन नसकोस् भनेर घोडा दौडाइएको भन्दै यसको साँस्कृतिक महत्व स्थापित गर्न खोजिएको जोशी सुनाउँछन्।
‘यो कथा पछि ल्याएर जोडिएको हो,’ जोशी भन्छन्, ‘एक प्रकारले यसलाई साँस्कृतिक लेपन भनिदिँदा पनि हुन्छ।’
अर्को मान्यताअनुसार घोडेजात्राको अघिल्लो दिन पाँहाचरेमा लुकेको महादेवलाई रक्सी र मासु खुवाउने चलन छ। यस्तो महादेवलाई ‘लुकु महादेव’ भनिन्छ। परापूर्वकालमा शनिको श्रापमा परेर महादेव फोहोरमा लुकेर बसेका थिए रे। उनलाई पाँहाचरेकै दिन फोहोरबाट बाहिर निकालिने हुँदा रक्सी र छोयला खुवाएर जात्रा गर्ने चलन सुरु भएको भनाइ पनि श्रेष्ठ सुनाउँछन्।
जोशीका अनुसार काठमाडौं, ललितपुर र भक्तपुर गरी यी तीनवटै राज्यमा परम्परादेखि नै कसैले कुनै कार्यक्रम आयोजना गर्छ भने त्यसको सिको गर्दै अर्कोले पनि त्यसै दिन कुनै न कुनै हिसाबले मनाउने प्रचलन चल्दै आएको छ। त्यसै अनुसार काठमाडौंमा घोडेजात्रा सुरु भएपछि ललितपुरमा पनि त्यसलाई पछ्याइयो। ललितपुरको बालकुमारी मन्दिरमा अहिले पनि घोडेजात्रा मनाउने गरिन्छ।
‘ललितपुरमा त झनै यसको कुनै सरोकारै थिएन,’ जोशी भन्छन्, ‘तै पनि घोडासँग जोडिएको रमितामय आयोजना यहाँ पनि सुरु गरियो।’
ललितपुरमा नेवार राजाको खड्गलाई ‘सिम्बोल अफ किंगसिप’ का रूपमा शाही छतरीसमेत राखेर एउटा घोडा सजाइने गरिन्छ। त्यो घोडालाई दरबार क्षेत्रबाट बाजागाजासहित बालकुमारी लैजाने गरिएको छ। यसरी जाने घोडालाई पहिले छेवडेल अड्डाबाट विदावारी गर्ने प्रचलन रहेकामा अहिले गुठीबाटै हुँदै आएको छ।
ललितपुरको घोडेजात्रा ‘अन्धो घोडा दौडाउने जात्रा’ भनेर पनि चर्चित छ। कुनै समय अन्धो घोडा परेको हुनसक्ने र त्यही हल्ला सर्वत्र फैलिएको हुनसक्ने जोशी सुनाउँछन्।
यसरी बालकुमारीतर्फ लावालश्करसहित बढेको घोडालाई भोलढोका पुगेपछि बिच्काउने काम गरिन्छ। होहल्लासहित बिच्काएपछि त्यो घोडाले चढेका मानिसलाई पनि लडाउँदै बेतोड कुद्न थाल्छ।
‘यो पूर्णतया मनोरञ्जनात्मक तमासा नै हो,’ जोशी भन्छन्, ‘ललितपुरका अन्य सम्पन्न परम्पराको तुलनामा यसमा खासै गम्भीरता छैन।’ यो जात्रा मनाउन ललितपुरमा महर्जनहरूको गुठी नै छ। उनीहरुले नै यो प्रक्रिया पूरा गर्दै आएका छन्।
यसरी गम्भीरता नबोकेका परम्परामा सार्वजनिक विदा दिनु कत्तिको उपयुक्त होला भन्ने प्रश्नमा भने जोशी पन्छिन खोजे।
‘मान्छेमा प्रभाव परिरहेको कुरा हो,’ जोशीले भने, ‘यसको विदालाई राख्ने वा हटाउने भन्ने विषयमा भने म कुनै प्रतिक्रिया दिन चाहन्न।’
जोशीका अनुसार काठमाडौंको इन्द्रजात्रा, भक्तपुरको बिस्केटजात्रा र ललितपुरको मच्छिन्द्रनाथजात्रा नै परम्परादेखि चल्दै आएका सर्वाधिक महत्वका जात्रा हुन्। यसबाहेक पनि थुप्रै महत्वपूर्ण साँस्कृतिक पर्व र जात्रा उपत्यकामा रहेको बताउने जोशीले फेरि पनि घोडेजात्रा चाहिँ ‘तमासा र रमिता’ मात्र भएको बताए।
