प्रसव वेदना जति पीडादायक हुन्छ, त्यसपछि सुनिने शिशुको पहिलो आवाज आमाको निम्ति उति सन्तोषजनक हुन्छ। जतिसुकै कष्टबाट गुज्रनुपरे पनि बच्चाको न्यानो स्पर्सले आमाको घाउमा मल्हमको काम गर्छ। सायद त्यही भएर आमाले न त्यो प्रसव वेदना वर्णन गर्न सक्छिन्, न त्यसपछि प्राप्त हुने सुखानुभूति।
तर, बच्चा जन्माउने प्रक्रिया यति सहज पनि छैन।
प्रसवका क्रममा उत्पन्न जटिलताले आमा र बच्चा दुवैको ज्यान गएका कयौं उदाहरण छन्। आधुनिक चिकित्सा विज्ञानले यो जटिलता सुल्झाउन धेरै मद्दत भने गरेको छ। बेलैमा अस्पताल पुगे चिकित्सकले शल्यक्रिया गरेर आमा र बच्चा दुवैको ज्यान बचाउन सक्छन्।
चिकित्सा भाषामा ‘सिजरियन सेक्सन’ वा ‘सी–सेक्सन’ भनिने यस्तो शल्यक्रिया दोस्रो विश्वयुद्धपछि सुरु भएको हो, जसले संसारभरका लाखौं आमा र बच्चाको ज्यान जोगाएको छ। हिजोआज त सिजरियनलाई बच्चा जन्माउने सहज प्रक्रियाकै रूपमा लिन थालिएको छ। जटिलता नभए पनि पीडाबाट मुक्ति पाउन सहरी क्षेत्रमा सिजरियन बढेको छ। कतिपय अस्पतालले त व्यावसायिक लाभका निम्ति बिनाकारणै सिजरियनलाई प्रोत्साहित गर्ने गरेका छन्।
चिकित्सा विज्ञानको यो देनले मानव जातिको विकासमा कस्तो प्रभाव पार्ला त?
नयाँ वैज्ञानिक अनुसन्धानअनुसार यस्तो अभ्यासले लाखौं वर्षदेखि हुँदै आएको मानव जातिको जैविक विकासमै असर पार्न थालेको छ। ‘प्रोसिडिङ अफ द नेसनल एकेडेमी अफ साइन्सेस’ नामक अन्तर्राष्ट्रिय जर्नलमा प्रकाशित लेखअनुसार सिजरियन सेक्सनको प्रयोगबिना बच्चा जन्माउन नसक्ने आमाको संख्या वृद्धि भइरहेको छ।
सन् १९६० दशकसम्म प्रत्येक एक हजार गर्भवती महिलामध्ये ३० जनामा बच्चा जन्मने बाटो साँघुरो भएर समस्या देखिएको थियो। अहिले त्यो संख्या बढेर ३६ पुगेको छ। भविष्यमा यो क्रम अझ बढ्दै जाने अनुसन्धानकर्ताहरू बताउँछन्।
महिलाहरूमा देखिएको यो जैविक परिवर्तनको कारण के त?
चिकित्सा विज्ञानको युग सुरु हुनुअघि प्राकृतिक रूपले बच्चा जन्माउनुबाहेक अर्को उपाय थिएन। दुर्भाग्यले गर्भवती महिलामा बच्चा जन्मने बाटो साँघुरो भए आमा र बच्चा दुवैको मृत्यु हुन्थ्यो। यस्तो अवस्थामा बच्चा जन्मने बाटो साँघुरो हुने समस्या ती महिलाको ‘जिन’ मार्फत् नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण हुन पाउँदैन थियो।
हिजोआज चिकित्सा विज्ञानले बच्चा जन्माउन सहज बनाइदिएको छ। समयमै अस्पताल पुगे शारीरिक जटिलताका बाबजुद आमा र बच्चाले ज्यान गुमाउनु पर्दैन। सिजरियन गरेर सजिलै बच्चा निकाल्न सकिन्छ। यसको नकारात्मक पक्ष के भने, यस्तो अवस्थामा बच्चा जन्मने बाटो साँघुरो हुने समस्या आमाको जिनमार्फत् नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण हुन्छ।
जति बढी महिला सिजरियनको भर पर्न थालेका छन्, प्राकृतिक रूपले नै बच्चा जन्माउने गुणमा उति कमी आउन थालेको अस्ट्रियाका अनुसन्धानकर्ताहरूको दाबी छ।
‘यसको मतलब सिजरियन सेक्सन यही गतिमा वृद्धि हुँदै गए भविष्यमा प्राकृतिक रूपले बच्चा जन्माउने क्षमता निमिट्यान्नै हुन्छ भन्ने होइन,’ भियना विश्वविद्यालयको सैद्धान्तिक जीव–विज्ञानका प्राध्यापक फिलिप मिटेरोएकरले भने, ‘तर, बच्चा जन्मने बाटो साँघुरो भएका महिलाको संख्या किन बढ्यो भन्ने थाहा पाउन हामीले मानव जातिको क्रमिक विकास प्रक्रिया बुझ्नु महत्वपूर्ण हुन्छ।’
उनका अनुसार आधुनिक चिकित्सा विज्ञानले शल्यक्रियाबाट बच्चा जन्माउने विधि सुरु गर्नुअघि शारीरिक जटिलताका कारण थुप्रै गर्भवती महिलाको ज्यान जान्थ्यो। मानव जातिको क्रमिक विकास सिद्धान्तका आधारमा भन्दा बच्चा जन्माउन शारीरिक रूपले सक्षम महिला बाँच्थे, समस्या भएका वा दुर्बल महिलाको मृत्यु हुन्थ्यो।
‘अहिले आएर चिकित्सा विज्ञानको प्रगतिले आफैं बच्चा जन्माउन नसक्ने महिलाको मृत्यु त हुँदैन, तर प्राकृतिक रूपले बच्चा जन्माउन नसक्ने गुण जिनमार्फत् आफ्ना छोरीहरूमा हस्तान्तरण गर्छन्,’ उनले भने।
यही अनुसन्धानले अर्को तथ्य के देखाएको छ भने, उस्तै खालका अन्य स्तनधारी जनावरको तुलनामा मानिसको टाउको ठूलो हुन्छ, तर चिम्पान्जी लगायत जनावरले मान्छेभन्दा सजिलै बच्चा जन्माउँछन्। यो तथ्य बुझ्न अनुसन्धानकर्ताले विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ) लगायत जन्मसम्बन्धी अन्य अध्ययनका तथ्यांकलाई गणितीय ‘मोडेल’ प्रयोग गरी विश्लेषण गरेका थिए।
उनीहरूले मानव जीवनको विकास क्रममा परस्परविरोधी गुण फेला पारेका छन्। जस्तो, शिशुहरूको आकार पहिलेको भन्दा बढेको पाइएको छ, जुन स्वास्थ्यका लागि हितकर छ। पहिले त्यस्ता ठूला आकारका बच्चा जन्माउनु परेको भए आमा र बच्चा दुवैको मृत्यु हुन्थ्यो। ठूलो आकारको बच्चा जन्माउने गुण जिनमार्फत् नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण हुँदैन थियो।
‘बरु सिजरियन सेक्सन प्रयोगमा आएपछि साना बच्चा जन्माउनुपर्छ भन्ने जिनको गुण हराउँदै गएको छ,’ डा. मिटेरोएकरले भने।
उक्त जर्नलमा छापिएको लेखअनुसार विकसित देशहरूमा प्रसव वेदनाबाट महिलाको मृत्यु हुने सम्भावना अत्यन्त कम भएको छ। बरु बच्चा जन्मने बाटो साँघुरो भएका महिलाको संख्या बढेको पाइएको छ। यसले जैविक विकासमा परेको प्रभाव झल्काउने अनुसन्धानकर्ताहरू बताउँछन्।
भविष्यमा यो क्रम कस्तो होला?
अनुसन्धानकर्ताका अनुसार विश्वमा प्रत्येक एक हजारमा ३० जना गर्भवती महिलामा बच्चा जन्मने बाटो साँघुरो हुने समस्या देखिएको थियो। विगत ५०–६० वर्षमै यो बढेर ३६ पुगेको छ। लाखौं वर्षदेखि अस्तित्वमा रहेका मानिसको जैविक विकासमा यति छोटो समयमा यति वृद्धि हुनुलाई निकै ठूलो परिवर्तन मानिन्छ।
‘महत्वपूर्ण प्रश्न त यसले भविष्यमा कस्तो प्रभाव पार्छ भन्ने हो,’ मिटेरोएकरले भने, ‘मेरो विचारमा बच्चा जन्मने बाटो साँघुरो भएका आमाको संख्या आगामी दिनमा विस्तारै बढ्दै जानेछ।’
यसले समग्र मानव जातिको भविष्यमा पार्ने प्रभाव आँकलन गर्न कठिन भए पनि अधिकांश महिलाले सिजरियन सेक्सन प्रयोग गर्नैपर्ने अवस्था भने नआउने उनी बताउँछन्।
उक्त खोजमा टिप्पणी गर्दै प्राचीन मानवशास्त्री ब्रायन पोबिनरले भने, ‘सिजरियन बढ्नुमा अन्य धेरै जैविक र सांस्कृतिक कुरा पनि मिसिएका छन्, जुन विकसित र विकासशील राष्ट्रहरूमा फरक–फरक छन्।’
प्रसूति विशेषज्ञ दघनी राजसंघम मधुमेह र मोटोपनले पनि सिजरियन सेक्सनको प्रयोग बढेको तर्क गर्छन्। सिजरियन सेक्सनले जैविक विकासमा पारेको असर आँकलन गर्दा त्यस्ता कुरामा पनि ध्यान दिनुपर्ने उनको भनाइ छ।
तस्बिरहरूः बिबिसी/इन्डिपेन्डेन्ट
