मंगलबार बिहानै ७ बज्दा नबज्दै कतिपय सत्तारुढ दल नेपाली कांग्रेस र एमालेका शीर्ष नेता, सरकारका केही मन्त्रीसहित एमाओवादीका नेताहरु प्रधानमन्त्री सुशील कोइरालाको सरकारी निवास बालुवाटारमा जम्मा हुँदै थिए।
संविधानसभा बाहिर रहेको मोहन वैद्य नेतृत्वको माओवादीको माग अनुसार संविधानका विषयवस्तुमा सहमति निर्माण गर्न चारदलको संयुक्त कार्यदलले तय गरेको स्थान र समयमा सर्वदलीय राष्ट्रिय सम्मेलनमा भाग लिनुपूर्व चार दलका शीर्ष नेताहरु एकपटक आन्तरिक परामर्श गर्न बालुवाटारमा जम्मा हुँदै थिए।
तीन दलको आशंकाका बाबजुद वैद्यसहित उनको पार्टीका नेताहरु साढे सात बजे नै बालुवाटार पुगेपछि नेताहरुमा ऊर्जा बढेको थियो। सरकारको तर्फबाट गर्न लागेको सर्वदलीय सम्मेलनले संविधान निर्माणको विषयमा केही न केही मद्दत पुर्याउछ भनेर।
जब चार दलका शीर्ष नेताहरु बालुवाटारमा बैठकमा बसे, त्यसपछि माओवादीका नेताहरुले सम्मेलनमा जानुपूर्व नै अरुदलका नेताहरुसँग प्रस्ताव गरेः संविधानका विषयवस्तु, मुलुकमा जारी शान्ति प्रक्रिया र विभिन्न राष्ट्रिय महत्वका विषयमा केही आन्तरिक र अग्रिम सहमति गरौँ।
प्रधानमन्त्री कोइराला लगायत कांग्रेस र एमालेका नेताहरुले त्यस्तो सहमति गर्न असम्भव भएको भन्दै उनीहरुले माओवादीका नेताहरुलाई शान्ति प्रक्रियाका विषयहरु सम्मेलनमा राखेर समस्याको समाधान हुँदैन। चार दलका नेताहरु पुनः छुट्टै बसेर वार्ता र सम्वादमार्फत समस्याको हल गर्न सकिन्छ।
माओवादी नेताहरुले शान्ति प्रक्रिया र अन्य राष्ट्रिय महत्वका विषयहरुमा सहमति कायम गरी अगाडि बढ्न उच्चस्तरीय राजनीतिक संयन्त्र गठनको अडान लिए। तर, कांग्रेस एमालेका नेताहरुले कार्यदलले निर्धारण गरेको विषय संविधानका विषयवस्तुमा मात्रै आजको बैठक केन्द्रित हुने जानकारी गराए।
माओवादीका अध्यक्ष वैद्य, उपाध्यक्ष सिपी गजुरेललगायतका नेताहरु बैठक बाहिर निस्केर एमाओवादी अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डसँग केहीबेर कुराकानी गरी बैठकमा फर्किए।
त्यसपछि माओवादी नेताहरुले कार्यदलले निर्धारण गरेको विषयहरुमाथि मात्रै छलफल गर्न सम्मेलनमा सहभागी हुने नहुने विषयमा आफूहरुले पार्टीभित्र र मोर्चासँग पनि परामर्श गर्न आवश्यक रहेकाले केही समय चाहिएको भन्दै उनीहरु आफ्नो पार्टी कार्यालय बुद्धनगरतर्फ लागे।
अरु तीन दलका नेताहरु प्रधानमन्त्री कोइरालासहित सम्मेलनस्थल नयाँ बानेश्वरतर्फ हानिए। तर माओवादीका अध्यक्ष वैद्यले बालुवाटारबाट निस्कँदै गर्दा त्यहा उपस्थित सञ्चारकर्मीलाई जानकारी दिदैँ भने, ‘शान्ति प्रक्रिया र गम्भीर राष्ट्रिय महत्वका विषयमा सहमति हुन नसकेपछि संविधानका विषयवस्तुमा मात्रै छलफल गर्न हामी सम्मेलनमा सहभागी हुन सक्दैनौँ।’
सरकारको तर्फबाट आयोजना गर्न लागिएको सम्मेलनको व्यवस्थापनका लागि शान्ति तथा पुनर्निर्माण मन्त्री नरहरि आचार्य ८ः१० बजे नै बालुवाटारबाट नयाँ बानेश्वर आइपुगेका थिए।
साढे ८ बजेबाट सुरु गर्ने भनिएको सम्मेलनमा संविधानसभाका प्रायः सबै दलका नेता तथा प्रतिनिधिहरु उपस्थित हुदाँ शीर्ष नेताहरु साढे नौ बजेसम्म पनि नआइपुगेपछि मन्त्री आचार्यले उनीहरुलाई फोन गरे। नेताहरुले आफूहरु बाटोमा आउँदै गरेको र माओवादी नेताहरु आफ्नो कार्यालयमा उपस्थित पार्टीका नेता तथा मोर्चाका सदस्यहरुसँग आन्तरिक छलफल गरी आउने जानकारी बैठकस्थलका सदस्यहरुलाई दिइरहेका थिए।
निर्धारित समयभन्दा झण्डै दुईघण्टा ढिलो बानेश्वर पुगेका प्रधानमन्त्री कोइरालासहित अरु दलका नेताहरु बैठकको सञ्चालन गर्न हतारिरहेका थिए। त्यसैबीचमा प्रधानमन्त्री कोइरालाले मोहन बैद्यलाई फोनमार्फत आउन किन ढिला गरेको भन्दै कुरा गर्दा जवाफमा बैद्यले आफूहरुलाई थप आधा घण्टाको समय दिन आग्रह गरे।
आधाघण्टाको पर्खाइपछि पुनः प्रधानमन्त्री कोइरालासहित कांग्रेसका नेताहरुले बैद्यलाई फोनसम्पर्क गर्दा उनीसँग सम्पर्क हुन सकेन। त्यसैबीचमा एमाओवादी अध्यक्ष प्रचण्डसँगको फोनसम्पर्कमा थप १५ मिनेटमा आउने जानकारी दिए।
त्यो समय पनि बितेपछि मन्त्री आचार्यले बैद्य नेतृत्वको मोर्चा आउँदै गरेपनि कार्यक्रम सुरु गर्दै गर्ने भनी सुरु गर्न लागे। घडीको सुइले ११ः४५ हानिसकेको थियो। त्यही बीचमा प्रधानमन्त्री कोइरालाका सहयोगीले बैद्यजीको फोन भन्दै फोन उनलाई दिए।
फोनमा कुरा गर्दै कोइरालाले भने, ‘खोइ त, तपाईँहरु कतिखेर आउने? ढिला भइसक्यो।’ बैद्यले आफूहरु आउन नसक्ने जानकारी दिएपछि प्रधानमन्त्री कोइरालाले सभाहलको माइक्रोफोन अन गर्दै भने, ‘झन तपाइहरुकै माग अनुसार सरकारले यत्रो सम्मेलनको आयोजना गर्यो। अहिले यतिबेला आएर तपाई सहभागी हुन्न भन्दा साह्रै दुःख लागेको छ र यो मुलुककै दुर्भाग्य हो।’
त्यसको जवाफमा बैद्यले प्रधानमन्त्री कोइरालाको प्रयत्नप्रति आफूहरु आभारी भए पनि सम्मेलनमा उपस्थित हुन नसक्ने जानकारी दिएपछि कोइरालाले सम्मेलन नहुने जानकारी दिए।
त्यसपछि पत्रकारहरुसँग कुरा गर्दै कांग्रेसका उपसभापति रामचन्द्र पौडेलले भने, ‘पहिले संविधानसभाबाट मात्रै संविधान बनाउनु पर्छ भन्नेहरु अहिले संविधानसभा बाहिरको सम्मेलनबाट गर्नुपर्छ भने। हामीले संविधान निर्माणमा सबैको सहभागिता रहोस् भनी बृहत छलफलका लागि सम्मेलनको तयारी गर्दा अन्तिम क्षणमा बहिस्कार गरे।’ उनीहरु (माओवादी)को संविधानसभा वा सर्वदलीय सम्मेलनको माग दुबै बहानामात्रै थियो भन्ने बुझ्न आफूहरु बाध्य भएको पौडेलले बताए।
‘माओवादी छलफलमै नआउने भएपछि अब संविधानसभाले उनीहरुलाई कुर्नुको कुनै अर्थ छैन। हामीले एकलव्य भावले निर्र्धारित समयभित्रै संविधान निर्माणमा अगाडि बढ्नुपर्छ,’ उनले भने।
माओवादीसँगको अब वार्ता हुनसक्छ कि सक्दैन भन्ने प्रश्नको जवाफमा पौडेलले भने, ‘अब केको वार्ता? उनीहरुले भनेको गोलमेच सम्मेलन अब गोलमाल सम्मेलन भयो।’
सम्मेलन आयोजकको तर्फबाट बोल्दै शान्ति तथा पुननिर्माण मन्त्री नरहरि आचार्यले चारदलका नेता सम्मिलित कार्यदलको निर्णय अनुसार नै सम्मेलनको तयारी भएको बताए। ‘तर आज बिहानमात्रै शान्ति प्रक्रिया र समसामयिक राष्ट्रिय महत्वका विषयहरु पनि छलफलमा आउनु पर्छ भन्दै नयाँ नयाँ मुद्दा आगडि सारेर सम्मेलन बहिष्कार गरेपछि सम्मेलन नहुनुमा सरकारको कुनै दोष छैन।’
बिथोलिएको सम्मेलन कक्षबाट बाहिरिँदै गरेका एमाले अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीले संक्षिप्त प्रतिक्रिया दिँदै भने, ‘उहाँहरु (माओवादी) सम्मेलनमा सहभागी हुनु पथ्र्यो तर नभएर उहाँहरुले उचित गर्नु भएन।’
त्यसैगरी एमाओवादीका नेता गिरिराजमणि पोख्रेलले माओवादीहरुले सम्मेलन बहिष्कार गरेर ठूलो गल्ती गरेको प्रतिक्रिया दिए। ‘उहाँहरु सम्मेलनमा आएर आफ्ना कुराहरु राखेर निस्किएको भए उहाँहरुलाई नै राम्रो हुने थियो।’
कस्तो थियो सम्मेलनको तयारीे?
प्रमुख तीन दल र माओवादी सहितका शीर्ष नेताहरुको बैठकले गठन गरेको ८ सदस्यीय कार्यदलले सम्मेलनको कार्यविधि र छलफलका विषयहरु तयार पारेको थियो।
कार्यदलले सम्मेलनमा सहभागी हुने संविधानसभाभित्रका ३१ दल र दुई स्वतन्त्र सभासद तथा माओवादी मोर्चामा रहेका ३३ दलहरु सहभागी हुने विषयमा सहमति भएको थियो। त्यसैको आधारमा सरकारको तर्फबाट सम्मेलनमा सहभागी हुन पत्राचार गर्न माओवादी मोर्चाका सहभागी दलहरुको नामावली माग गर्दा माओवादीका नेताहरुले दिन सकेका थिएनन्। उनीहरुले सबै दलको एकमुष्ठ पत्र आफैँले बुझाउने बताएका थिए। शान्ति मन्त्री आचार्यले दल र तीनका नेताहरुको नाम खाली राख्दै ४२ वटा दलका लागि निम्तोपत्र बुझाएको थियो।
मंगलबार बिहान ८: ३० बजेबाट शुरु हुने कार्यक्रममा प्रमुख चार दलका पाँच पाँच जना र अरु सबै दलका एक एक जना सहभागीलाई प्रतिव्यक्ति ५ मिनेटको समय बोल्नका लागि छुट्टयाइएको थियो। त्यसका साथै सम्मेलनमा सहभागी दलका नेता तथा प्रतिनिधि र अन्य सहयोगीसहित करिब ३ सयजनाका लागि बिहानको चिया नास्ता, दिउँसोको खानाको व्यवस्था गरिएको थियो। तर माओवादी उपस्थित नभएपछि जे जति नेता, कर्मचारी, सुरक्षाकर्मी र पत्रकार उपस्थित थिए, उनीहरुले बिहेको भोज जस्तै गरी दिउँसोको खाना खाए र त्यहाबाट बाहिरिए।
के थियो कार्यदलको योजना?
नेपाली कांग्रेसका तर्फबाट कार्यदलमा सहभागी शान्ति मन्त्री नरहरि आचार्यका अनुसार माओवादीले कार्यदलमा सहमति जनाएपछि मात्रै सम्मेलनको विषयवस्तु तय भएको थियो।
उनले सबै दलका नेता तथा प्रतिनिधिहरुलाई सम्मेलनमा संविधान निर्माणका विषयहरु जस्तै राज्य पुर्नसंरचना, शासकीय स्वरुप, निर्वाचन प्रणाली र न्यायप्रणाली लगायतका विषयहरुमा आफ्नो लिखित र मौखिक धारणा सहित उपस्थित हुन पत्राचार गरेका थिए।
माओवादीका नेताहरुले कार्यदलको बैठकमा संविधानबाहेक शान्ति प्रक्रिया र विविध राष्ट्रिय महत्वका विषयमा पनि छलफल गर्न माग गरेपनि त्यी विषयलाई चारदलका शीर्ष नेताहरु छुट्टै बसेर समाधान खोज्न सक्ने कुरामा सहमति भएको आचार्यले बताए।
त्यसबाहेक संविधानका महत्वपूर्ण विषयमा सहभागी दलहरुको तर्फबाट सम्मेलनमा आएका धारणाहरुलाई संकलन गरी कार्यदलले सहमति भएका र असहमति भएका विषयहरुको प्रतिवेदन तयार पार्ने। त्यसरी तयार पारिएको प्रतिवेदन पुनः चार दलका शीर्ष नेताहरुको बैठकमा छलफल गरी त्यसलाई प्रधानमन्त्रीसमक्ष बुझाउने। जसलाई प्रधानमन्त्रीले संविधानसभाका अध्यक्षमार्फत संबैधानिक राजनीतिक संवाद तथा सहमति समितिमा छलफल र आवश्यक निर्णयका लागि पठाउने सहमति भएको थियो। तर माओवादीको पछिल्लो निर्णयले यी कुरा हुन सकेन।
तस्विरहरू प्रकाश लामा/सेतोपाटी
