‘मेरो बच्चालाई दम भएको छ रे! बच्चामा पनि दम हुन्छ, डाक्टर सा'प?’
आफ्नो बच्चालाई दम भएको थाहा भएपछि अभिभावकबाट आउने स्वाभाविक प्रतिक्रिया यस्तै हुन्छ। दम के हो, किन हुन्छ र के गर्नुपर्छ भनेर सम्झाई सकेपछि बल्ल अभिभावकले दम बारेको यथार्थता स्वीकार्छन्।
तर प्रतिक्रिया त्यतिमा मात्र सीमित हुँदैन। उनीहरुमा भय मिश्रित अर्को जिज्ञासा उत्पन्न हुनेगर्छ, ‘यो दम त कहिलै निको हुँदैन होला हैन, डाक्टर सा'प? मेरो बच्चालाई दिनु भएको पफ (इन्हेलर) लगाउँदा त बानी पर्छ भन्छन् नि मानिसहरु?’
बच्चामा हुने दमबारे केही जानकारी दिने उदेश्यले मैले यो लेख तयार गरेको छु।
तपाईंले सुनेको कुरा सही हो, बच्चालाई पनि दम रोग हुन्छ। तर, प्राय: गरेर बच्चामा पाइने दम पूर्णरुपमा निको हुन्छ। दमको औषधि दिन इन्हेलर सबैभन्दा प्रभावकारी तरिका हो र यसबाट बच्चामा कुनै लत बस्दैन।
यदी तपाईं बच्चामा हुने दम रोगका बारेमा जिज्ञाशु हुनुहुन्छ भने निम्न प्रश्नहरुको जवाफ दिनुस् :
१. के तपाईंले आफ्नो बच्चालाई खोकी लाग्छ भनेर दही, जुस, फलफूल, आइसक्रिम लगाएत सर्दी लाग्ने भनिएका कुराहरु खानबाट रोक्ने गर्नु भएको छ?
२. के तपाईंले आफ्नो बच्चाको छाती कमजोर छ र सजिलै खोकी लाग्छ भनेर जाडो नभएको सामान्य मौसममा पनि स्वेटर वा पूरा ढाक्ने कपडा लगाइदिने र कहिलेकाहीँ मात्र, घाम लागेको बेला पारेर, नुहाइदिने गर्नु भएको छ?
३. के तपाइँले आफ्नो बच्चालाई पटक-पटक खोकी लागेर खोकीको औषधि दिँदा दिक्क लागिसकेको छ?
४. के तपाईंको बच्चाले रातिदेखि बिहानसम्म खोकेर वा सास फेर्न गाह्रो भएर पटक-पटक स्कुल छुटाउन परेको छ?
५. के तपाईंको बच्चालाई आफ्नो उमेरका अन्य बच्चा सरह खेल्न वा उफ्रिन थाल्नेवित्तिकै खोक्ने वा सास फेर्न गाह्रो हुने गरेको जस्तो लाग्छ वा तपाईं खेल्न मनाही गर्नुहुन्छ?
यदि तपाईंले त्यस्तो गर्नु परेको छ भने तपाईंको बच्चालाई दम भएको हुनसक्छ। बच्चाहरुलाई कहिलेकाहीँ रुघाखोकी लाग्नु वा उनीहरुमा कफ जम्नु सामान्य कुरा हो। खासगरी सानै उमेरमा शिशु कक्षा वा स्कुल पठाउन थाल्दा वा मौसम परिवर्तन हुँदा पाँच वर्षमुनिका नानीहरुलाई बेला-बेला खोकी लाग्न सक्छ। यसलाई सामान्य रुपमा नै लिनुपर्छ। तर, बारम्बार खोकी लागिरहन्छ भने त्यसको एउटा कारण भने दम हुनसक्छ।
बच्चामा देखिने दम प्राय गरेर पूर्ण रुपमा र सजिलै नियन्त्रण गर्न सकिन्छ। तर, आफ्नो बच्चाको उपचार सुरु गर्नुभन्दा पहिले तपाईंले निश्चित कुराहरु बुझ्नु जरुरी हुन्छ। किनकि, उपचारको सफलता तपाईंमा निर्भर रहन्छ।
दम सास फेर्न गारो हुने यौटा रोग हो। तर, दमभएको बच्चालाई जतिबेला पनि सास फेर्न गाह्रो हुन्छ भन्ने होइन। दम रोगको सबैभन्दा धेरै देखिने लक्ष्यण भनेको बेला-बेलामा खोकी लागिरहनु हो। दमका कारण हुने सुख्खा खोकी राति धेरै हुन्छ र बिहान उठ्ने बेलासम्म दु:ख दिन्छ। दिउँसो भने अलि कम हुन्छ। कहिलेकाहीँ बच्चा रुँद, हाँस्दा, खेल्दा र दौडँदा खोकी बढ्ने हुन्छ। दम बढ्दा खोकीसँगै सास फेर्न गारो हुने, छिटोछिटो सास फेर्ने, खान वा बोल्न समेत गाह्रो हुने पनि हुनसक्छ।
खोकीसँगै सास बाहिर फाल्दा सिठी फुके जस्तो सुरिलो आवाज आउँछ जसलाई मेडिकल भाषामा ‘व्हिज’ भनिन्छ। यो फोक्सोभित्रका मसिना सास नालिहरु खुम्चेर सास फेर्ने बाटो साँघुरो हुँदा आउने आवाज हो। कहिलेकाहीँ सास फेर्दा घ्यारघ्यार आवाज आउने अरु कारणहरु पनि हुन सक्छन्, तर व्हिज दम रोगमा देखिने महत्वपूर्ण लक्षण हो। प्राय: गरेर दमको समस्या सही औषधि प्रयोग गरे तुरुन्तै हराएर जान्छ र कहिलेकाहीँ औषधिबिनै आफैं पनि हराउएर जान्छ।
के हो दम रोग? वास्तवमा दम भनेको स्वासप्रस्वास प्रणालीमा देखिने एक किसिमको ‘एलर्जी’ हो। त्यसैले त दम भएको बच्चामा एलर्जीले गर्दा आँखा रातो हुने, सिगान बग्ने, छाला चिलाउने वा डावर आउने हुनसक्छ। चुरोट धेरै पिउने वयश्कमा देखिने दम वा खोकी बच्चामा देखिने दमभन्दा नितान्त फरक प्रकृतिको हुन्छ।
दम रोग अनुबंशिक रुपमा परिवारमा सर्ने गर्छ। त्यसैले बच्चामा दम छ भने अक्सर आमा-बुबा, सहोदर दाजु-भाइ वा दिदी-बहिनी कसैमा दम भएको भेटिन सक्छ।
पटक-पटक बल्झिन वा बढ्नबाट बचाउन सकियो भने दम आफैंमा ठूलो समस्या होइन। अनुबांशिक कारण त छ नै, त्यसबाहेक बच्चामा हुने दम बढ्ने कारण चुरोटको, दाउरा, गुइँठा आदिको धुँवा, कुकुर, बिरालो, खेलौना आदिको भुवा, साङ्ला, किराहरुले कोठामा ल्याउने धुलो, विरुवाको पराग, चिसो मौसम, रुघाखोकी र निमोनियाजस्ता कारण हुन्।
बच्चामा हुने दम रोगको एकिन गरेर निदान गर्न सजिलो छैन। सायद त्यसैकारण होला, बच्चालाई दम रोग छ भनेर स्वास्थ्यकर्मीहरु सितीमिती नामकरण गर्दैनन्। मैले भेटेका कतिपय बिरामीमा सही तरिकाले उपचार सुरु हुन केही समय लाग्ने गरेको पाएको छु।
पाँच वर्षमाथिका बिरामीमा फोक्सोको स्वासप्रश्वास क्षमता जाँच्न सकिन्छ र त्यो विधि उपलब्ध छ भने दम रोग निदान गर्न सजिलो हुन्छ। तर, साना बच्चाहरुमा त्यस्तो जाँच गर्न सम्भव हुँदैन, त्यसकारण लक्षणको आधारमा रोग निदान गर्नुपर्ने हुन्छ। फेरि यो उमेरमा भाइरल संक्रमणले गर्दा रुघाखोकी र स्वासप्रश्वाससमेत पटक-पटक भैइरहने हुनाले दम हो कि होइन भनेर छुट्याउन गाह्रो नै हुन्छ।
त्यसैकारण विज्ञ डाक्टरलाई आफ्नो ज्ञान र अनुभवका आधारमा दम रोग हो भन्ने लागेमा उपचार सुरु गर्न अरु कुनै परीक्षण धेरैजसो आवश्यक पर्दैन। कहिलेकाहीँ दमजस्तै लाग्ने अरु रोग छ कि भनेर छातीको एक्सरेलगायत जाँच गराइएको हुन्छ।
दम रोग उपचारमा दुइवटा प्रमुख लक्ष्य हुन्छन्। पहिलो, दम बढेको लक्षण तुरुन्त ठिक गर्ने। त्यसका लागि खुम्चेको स्वशमार्ग खुलाउन औसधि दिइन्छ। खोकी र बढेको स्वास कम हुन्छ। दोस्रो, दम रोगको नियन्त्रण गर्न नियमित औषधि प्रयोग गरेर पटक-पटक र साह्रो हुनेगरी दम बढ्नबाट रोकिन्छ।
औषधि खाने झोल, चक्की, वाफ वा पफ (इन्हेलर)को रुपमा पाइन्छ। इन्हेलर दमको औषधि प्रयोग गर्ने सबैभन्दा प्रभावकारी तरिका हो किनकि इन्हेलरमार्फत औषधि सिधै फोक्सोमा पुग्छ।
इन्हेलर प्रयोग नगर्ने हो भने त्यही औषधि खाने झोल वा चक्कीमार्फत् दस गुणा बढी डोज दिनुपर्ने हुन्छ, जुन पहिले रगतमा र त्यसपछि फोक्सोमा आएर काम गर्छ। त्यसैकारण इन्हेलरको प्रयोग नगर्ने हो भने औषधिको साइडइफेक्ट बढी हुने, तर प्रभाव भने कम हुने सम्भावना भयो।
बच्चालाई इन्हेलर सही तरिकाले प्रयोग गर्न सिकाउनुस्। त्यसका निम्ति आमा-बुबाले र अलि ठूलो बच्चाले आफैं प्रयोग गरेर देखाउन सक्छन्। सही तरिकाले प्रयोग नहुँदा बच्चामा दम राम्रोसँग नियन्त्रण भइरहेको हुँदैन।
दम रोग पूर्णरुपले ठिक गर्न औषधिमात्र पर्याप्त छैन। अभिभावकले रोगको प्रकृति, दम बढ्न नदिन अपनाउनु पर्ने सावधानी, सही औषधिको सही प्रयोग र आकस्मिक कार्यको योजनामा प्रष्ट हुन जरुरी छ। तीन वर्षभन्दा कम उमेरका बच्चामा देखिने दम लगभग पूर्णरुपले निको हुन्छ। तीन वर्ष भन्दामाथि उमेरका बच्चामा दम देखिए १०-१२ वर्ष उमेरसम्ममा धेरैजसो ठिक भइसक्छ।
दम हुँदैमा कुनै खाने कुरा वा खेल्ने कुरामा अनावश्यक बन्देज लगाउनु हुँदैन। डाक्टरको परामर्श र सहयोगमा तपाईं आफ्नो बच्चालाई उसका साथीजस्तै सामान्य जीवनयापन गराउने बनाउन सक्नु हुन्छ।
धरान स्थित बीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानको बालरोग विभागमा हरेक सोमबार दिउँसो दम सम्बन्धि शिक्षासहितको उपचारको लागि हामीले विशेष क्लिनिक पनि चलाउने गरेका छौं। त्यहाँ दुई सयभन्दा बढी दम भएका बच्चाहरु नियमित फलोअपमा छन्। ‘यो तपाईंको बच्चाको मात्र समस्या हैन, यस रोगको समाधान छ’ भन्ने कुरा हामी अभिभावकलाई सम्झाउने गरेका छौं।
बच्चामा दमबारे भ्रम त्यागौं, यथार्थ आत्मसाथ गरौँ।
(बाल रोग विशेषज्ञ डा. धरेल धरानस्थित बीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानमा उप प्राध्यापक हुन्।)
